ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ
ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
ΛΕΥΚΩΣΙΑ 2009
Θα αρχίσω μα μια εισαγωγή στην εφαρμοσμένη ηθική και θα υπαγάγω σ’ αυτήν την ιατρική ηθική. Θα προσπαθήσω μέσα από τις γενικότερες φιλοσοφικές ηθικές θεωρίες και τις βασικές αρχές που διέπουν την ιατρική ηθική και προπάντων μέσα από τον όρκο του Ιπποκράτους και άλλα στοιχεία από το έργο του, να εξετάσω το ιατρικό απόρρητο, το σεβασμό της ζωής και την αποφυγή του γιατρού να εμπλακεί σε διαδικασία ευθανασίας.
Επειδή όμως τα θέματα αυτά, που απορρέουν από τον όρκο του Ιπποκράτους έχουν πάρει νέα τροπή με νομοθεσίες και κανονισμούς, θα παρακολουθήσουμε προπάντων τις νέες αυτές τάσεις στο παγκόσμιο, στην Ελλάδα και στην Κύπρο.
Και πρώτα η εφαρμοσμένη ηθική.
Είναι το τμήμα της φιλοσοφικής ηθικής που προσπαθεί να δώσει λύσεις σε καυτά ζωντανά προβλήματα επικουρούμενη από τις διάφορες ηθικές θεωρίες, την αρετολογία, τον ωφελιμισμό, την καντιανή ηθική, τη χριστιανική ηθική, τη θεωρία για το κοινωνικό συμβόλαιο, την περιπτωσιολογία, και προπάντων τα γενικώς αποδεκτά ανθρώπινα δικαιώματα.
Η Αρετολογία. Ένα σύνολο αρετών, από Σωκράτους, Πλάτωνος και εξής, ή με βάση τη μεσότητα, κατ’ Αριστοτέλη, απαιτείται να κοσμεί τον αιώνιο άνθρωπο, και δίνει στην εφαρμοσμένη ηθική όπλα για επίλυση ηθικών διλημμάτων. Προκειμένου περί της ιατρικής ηθικής ο Ιπποκράτης στο έργο του περιλαμβάνει σειρά αρετών, απαραίτητων για τη σωστή ιατρική.
Ο Ωφελιμισμός. Εξετάζοντας μια πράξη από τα αποτελέσματά της, πρεσβεύει πως κριτήριο των αποφάσεών μας πρέπει να είναι η επιδίωξη της μεγαλύτερης δυνατής ευτυχίας για το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων.
Η Καντιανή Ηθική. Η Κατηγορική Προσταγή του Καντ: «δράσε με τέτοιο τρόπο, ώστε η δράση σου να μπορεί να γίνει παγκόσμιος νόμος-. Ή, απόφυγε να χρησιμοποιήσεις τον άνθρωπο ως μέσο για να ικανοποιήσεις κάποιο σκοπό, διότι κάθε άνθρωπος είναι αυτοσκοπός, έχει εγγενή αξία» , θεωρείται άριστη βάση για ηθικές αποφάσεις..
Εκτός από τη χριστιανική ηθική που θεωρεί τον άνθρωπο εικόνα Θεού, η ηθική του Καντ έχει αναγάγει τον άνθρωπο στο ύψιστο κατ΄ άνθρωπον σημείο – να θεωρεί εαυτόν εκπρόσωπο του ανθρωπίνου γένους επί της γης, να θεσμοθετεί με την πράξη του έτσι ώστε να πράττει ως παγκόσμιος νομοθέτης, η πράξη του να μπορεί να γίνει παγκόσμιος νόμος και αιώνιος και φυσικός ακόμα. Όλα αυτά ανάγουν τον Καντ στον κατ’ εξοχή φιλόσοφο που μπορεί να κατευθύνει την ανθρωπότητα ηθικά, ώστε να ανέλθει στο ανώτατο βάθρο της αξιοπρέπειας, να συλλάβει το ύψος της αξίας του ανθρώπου και της μεγαλοσύνης του ως μέλλοντος πολίτη του βασιλείου των αξιών.
Μια άλλη οπτική γωνία από την οποία εξετάζονται θέματα εφαρμοσμένης ηθικής είναι του τύπου του Κοινωνικού Συμβολαίου. Ο βασικός συλλογισμός πίσω από τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου είναι πως η πρωταρχική κατάσταση στην οποία έζησαν οι άνθρωποι είχε ως χαρακτηριστικό την ανασφάλεια λόγω του πολέμου όλων εναντίον όλων. Homo homini lupus έγραφε ο Hobbes, περιγράφοντάς την. Τέτοια ζωή, όμως, είναι απεχθής και αποκρουστική. Για να ζήσουν πιο ομαλά, λοιπόν, οι άνθρωποι συνομολογούν ένα υποθετικό συμβόλαιο, μέσω του οποίου ο καθένας υπόσχεται πως παραιτείται του δικαιώματος να πράττει όπως του αρέσει και δεσμεύεται να κάνει αυτό που του αντιστοιχεί, αν και εφόσον οι άλλοι συμβαλλόμενοι πράττουν επίσης αυτό που τους αντιστοιχεί. Απαιτείται λοιπόν αμοιβαιότητα σχέσεων και αλληλοσεβασμός. (Για παράδειγμα το βιβλίο του Τομας Περσιβαλ Μέτικαλ έθικς θεωρείται ότι είναι γραμμένο με βάση το κοινωνικό συμβόλαιο, αφού ο συγγραφέας του προσπαθεί να συνδυάσει τα συμφέρονται του ασθενούς και του ιατρού)
Η Χριστιανική Ηθική και ιδιαίτερα ο χρυσούς κανών «pάnta o[sa eva.n qe,lhte i[na poiw/sin u`mi/n oi` a;nqrwpoi( ou[twj kai. u`mei/j poiei/te auvtoi/j\» τίθεται επίσης ως βάση εύρεσης λύσεων στην εφαρμοσμένη ηθική. Η παραβολή του Καλού Σαμαρείτη θεωρείται το υπόδειγμα τρόπου συμπεριφοράς απέναντι στον πάσχοντα στον κώδικα δεοντολογίας των νοσοκόμων.
Η χριστιανική στάση απέναντι στη φύση λαμβάνεται επίσης υπόψη, είτε πρόκειται για την προσταγή του Θεού στον άνθρωπο να κατακυριεύσει τη γη, που θεωρείται και η πηγή των κακών που υφίσταται το περιβάλλον, είτε για τη στάση του αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης που θεωρεί αδελφούς του τη σελήνη και τον ήλιο,
είτε ακόμα για τη στάση του μοναχισμού, που θεωρεί τον άνθρωπο ιερουργό μέσα στη φύση.
Κατά την περιπτωσιολογία, κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται χωριστά. Αντί να ξεκινά ο ερευνητής από τη θεωρία και να προσπαθεί να την εφαρμόσει παραγωγικά στη συγκεκριμένη περίπτωση, ρωτά ποια στάση πρέπει να τηρηθεί, τι δέον γενέσθαι, λαμβάνοντας υπόψη τις αξίες, τους κινδύνους, τους κοινωνικούς προβληματισμούς, και καταβάλλει προσπάθεια να βρει κοινό παρονομαστή για λύση του προβλήματος.
Γενικά αποδεκτό θεμέλιο στις πιο πάνω επιμέρους εφαρμοσμένες ηθικές (ιατρική, βιοηθική κτλ.) αποτελούν οι βασικές αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για αξιοπρέπεια του ανθρώπου, για ζωή και ακεραιότητα, για ελευθερία και ασφάλεια, για ισότητα χωρίς καμιά διάκριση, αλληλεγγύη, προστασία και δικαιοσύνη. Τα ανθρώπινα δικαιώματα θεωρούνται ως το ελάχιστο των απαιτήσεων της ηθικής και ως το σώμα θεωριών και διακηρύξεων που είναι αποδεκτό από όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από θρησκεία, γλώσσα, εθνότητα, ηθική θεώρηση.
********
Ως εδώ είδαμε τις γενικές θεωρητικές κατευθύνσεις της ηθικής που επικουρούν το έργο της εφαρμοσμένης ηθικής, δίνοντάς της το θεωρητικό υπόβαθρο και την οπτική γωνία από την οποία μπορεί να εξετάζει τα προβλήματα που την απασχολούν.
Κάτω από την ομπρέλα της εφαρμοσμένης ηθικής στεγάζονται η ιατρική ηθική, η βιοηθική, η περιβαλλοντική ηθική, η ηθική των υπολογιστών, των ΜΜΕ, και η εταιρική ή επιχειρησιακή ηθική και όλοι οι κώδικες επαγγελματικής δεοντολογίας.
Ας δούμε όμως συγκεκριμένα θέματα εφαρμοσμένης ηθικής, αρχίζοντας από την ιατρική ηθική.
ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Η ιατρική ηθική βοηθά το γιατρό στη σχέση του με τον ασθενή και τους δικούς του υποδεικνύοντας αρετές που πρέπει να έχει . Ανάγεται σε προϊστορικά χρόνια, σε κοινωνίες χωρίς γραπτό λόγο, όταν θα είχαν τεθεί κάποιοι κανόνες, αναγνωρισμένοι από όλους, οι οποίοι θα ρύθμιζαν τη στάση των σαμάνων, των εξορκιστών, των μάγων, των ιερέων, των μαιών, αφού αυτοί ήταν οι πρώτοι γιατροί.
Στον κώδικα του Hammurabi (1750 π.Χ.)περιέχονται κανόνες άσκησης της ιατρικής τα ποσά που πρέπει να πληρώσει κάποιος στο γιατρό αν ο ασθενής είναι ελεύθερος ή δούλος και τις ποινές των γιατρών σε περίπτωση που αποτύχουν.
Μέγας σταθμός είναι ο όρκος του Ιπποκράτη, για τον οποίο θα αφιερώσουμε μέρος της συζήτησης.
Η περίοδος του Βυζαντίου επίσης διακρίνεται για ιδιαίτερη φροντίδα στους ασθενείς και ειδικούς κανονισμούς για τους γιατρούς.
Αργότερα, σε μια πραγματεία του 12. αι., αναφέρεται να μην θεραπεύουν οι γιατροί χάριν κέρδους και να μην φροντίζουν περισσότερο τους πλούσιους από τους φτωχούς, ιδέες που ήδη υπάρχουν στις Παραγγελίες του Ιπποκράτους.
Στην Καθημερινή Προσευχή ενός Γιατρού (18 αι.), καταδικάζεται η δίψα για κέρδος και η φιλοδοξία για φήμη και θαυμασμό, ιδέες που υπάρχουν επίσης; και στις Παραγγελίες και στο Περί ευχημοσύνης έργο του Ιπποκράτους.
Ο John Gregory, Σκωτσέζος ιατροφιλόσοφος, επηρεασμένος από τις φιλοσοφικές ιδέες του Διαφωτισμού, εκφράζει την πεποίθηση ότι οι γιατροί πρέπει να νιώθουν τις αγωνίες των συνανθρώπων τους και να συμβάλλουν στην καταπράυνσή τους. Αυτός θεωρείται ο πρώτος που παρουσίασε καθολική ηθική βάση για την ιατρική ηθική, ανεπηρέαστη από θρησκευτικές αρχές. Όπως όμως γράφει ο Ιπποκράτης στο έργο του Παραγγελίαι, «6. να προσφέρεις τις υπηρεσίες σου καμιά φορά δωρεάν, φέρνοντας στη μνήμη σου κάποια παλιότερη ευεργεσία, ή την τωρινή σου αγαθή προαίρεση. Κι αν η περίσταση το απαιτεί, να τις προσφέρεις σε κάποιον που είναι ξένος ή άπορος. Να τους στηρίζεις τέτοιους ανθρώπους, γιατί αν υπάρχει αγάπη για τους ανθρώπους, υπάρχει αγάπη και για την ιατρική. Ην γαρ παρή φιλανθρωπίη, πάρεστι και φιλοτεχνίη.»
Σημαντικός σταθμός της ιατρικής ηθικής θεωρείται το έργο Medical Ethics του Thomas Percival (1803), που απετέλεσε τη βάση για τους κώδικες της ηθικής δεοντολογίας των Αμερικανικών και Βρετανικών Ιατρικών Συλλόγων και επηρέασε τους κώδικες του Παγκόσμιου Ιατρικού Συλλόγου.
Το θέμα της ιατρικής ηθικής λοιπόν απασχόλησε τον άνθρωπο και προ του Ιπποκράτη, και άλλοι κώδικες ιατρικής δεοντολογίας ακολούθησαν τον όρκο σε αδρές γραμμές, σ’ αυτόν στα νοήματά του στηρίχθηκαν αρκετές άλλες διακηρύξεις και δεοντολογίες και άλλων επαγγελμάτων, ωστόσο παρατηρείται τελευταία μια προσπάθεια υποβάθμισης της σημασίας του όρκου του Ιπποκράτη, ως μη σύγχρονου.
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Εκτός από τον Όρκο βοηθητικά στην κατανόηση της όλης Ιπποκρατικής φιλοσοφίας είναι και τα έργα του Περί ιητρού, Νόμος, Περί ευσχημοσύνης, Παραγγελίαι .
Το κείμενο του Ιπποκρατικού Όρκου ανάγεται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. ή στο δεύτερο μισό του 4ου αι. Πολλοί βλέπουν τη συγγένεια με την πυθαγορική ηθική, όπως συνάγεται από την αγνότητα και καθαρότητα βίου και όπως δείχνει επίσης η στενή σχέση δασκάλου μαθητή και η μετάδοση των γνώσεων.
1. jΌμνυμι jΑpovllωνα ιjητρόν καί jΑσκληpιόν καί JΥγείαν καί Πανάκειαν καί θεούς pάντας τε καί pάσας ‘iστορας pοιεύμενος, εjpιτελέα pοιήσειν κατά δύναμιν καί κρίσιν εjμήν ”oρκον τόνδε και; ξυγγραφήν τήνδε.
1. Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον ιατρό και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σ’ όλους τους θεούς και τις θεές, που βάζω μάρτυρες, ότι θα τηρήσω τον όρκο μου αυτό και το συμβόλαιο αυτό, σύμφωνα με τη δύναμη μου και την κρίση μου.
2. JΗγήσεσθαι μέν τόν διδάξαντά με τήν τέχνην ταύτην ‘iσα γενέτησιν ejμοi`σι, καί βίου κοινώνεσθαι, καί χρεωvν χρηίζοντι μετάδοσιν pοιήσεσθαι, καί γένος τοv εjξ αυjτοu` αjδελφεοι`ς ίjσον εjpικρινέειν ‘aρρεσι, καί διδάξειν τηvν τέχνην ταύτην, h’n χρηίζωσι μανθάνειν, a;j;;νευ μισθοu` καί ξuγγραφη`ς, pαραγγελίης τε καί αjκροήσιος καί τη`ς λοιpη`ς αJpάσης μαθήσιος μετάδοσιν pοιήσεσθαι uiJJοι`σι τε ejμοι`σι καί τοισι του` εjμέ διδάξαντος καί μαθηται`σι συγγεγραμμένοις τε καί ωJρκισμένοις νόμω/ ιjητρικω`/ a[λλω δέ ουδενί.
2. Ότι θα θεωρώ εκείνον που μου δίδαξε την τέχνη αυτή ίσο με τους γονείς μου, και θα τον κάνω κοινωνό της περιουσίας ( του βίου) μου, και θα του προσφέρω από τα δικά μου ό,τι χρειάζεται. Τους απογόνους του θα θεωρώ ως αδελφούς μου και θα τους διδάξω την τέχνη αυτή, αν επιθυμούν να τη μάθουν, χωρίς μισθό και χωρίς γραπτή συμφωνία. Ότι θα μεταδώσω τους επαγγελματικούς κανόνες, τα θεωρητικά μαθήματα και τις υπόλοιπες κάθε είδους ασκήσεις στους γιους μου, στους γιους του διδασκάλου μου, και σε μαθητές που έχουν συνδεθεί μαζί μου με όρκο και συμβόλαιο, κατά τη συνήθεια των ιατρών, και σε κανένα άλλο.
3. Διαιτήμασί τε χρήσομαι ejp j ωjφελείη καμνόντων κatά δύναμιν καί κρίσιν εjμήν, εjpί δηλήσει δε καί αjδικίη, εί[ρξειν. 3. Θα χρησιμοποιήσω τη θεραπευτική δίαιτα /την ιατρική αγωγή μόνο για ωφέλεια των αρρώστων, όσο εξαρτάται από τη δύναμη και την κρίση μου, και (υπόσχομαι ότι) θα αποκλείω προτάσεις για βλάβη και αδικία εις βάρος τους.
4. Ουj δώσω δε ουjδέ φάρμακον ουjδενί αιjτηθείς θανάσιμον, ουjδέ υJφηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε, οJμοίως δε ουjδέ γυναικί pεσσόν φθόριον δώσω.
4. Δεν θα χορηγήσω θανατηφόρο φάρμακο σε κανένα, όσο και αν μου το ζητήσουν, ούτε θα δώσω τέτοια συμβουλή. Επίσης δεν θα δώσω σε γυναίκα φάρμακο θανατηφόρο εμβρύου.
5. [Aγνως δε καί οJσίως διατηρήσω βίον εjμόν καί τέχνην τη;ν εjμήν.
5. Αγνή και καθαρή θα διατηρήσω τη ζωή μου και την τέχνη μου.
6. Ουj τεμέω δε ουjδέ μην λιθιwvvvvvvvvvvντας, εjκχωρήσω δε εjργάτησιν αjνδράσι pρήξιος τh`σδε. 6. Δεν θα χειρουργήσω οπωσδήποτε αυτούς που πάσχουν από πέτρα, αλλά θα αφήσω την πράξη αυτή στους εξασκημένους (ειδικούς).
7. jΕς οιjκίας δε οJκόσας α[ν εjσίω, εjσελεύσομαι ejp j ωjφελείη καμνόντων, εjκτός εjών pάσης αjδικίης εJκουσίης και φθορίης τη`ς τε ά[λλης καί αjφροδισίων έ[ργων εjpί τε γυναικείων σωμάτων καί αjνδρείων, εjλευθέρων τε καί δούλων.
7. Σε όσα σπίτια προσκαλούμαι, θα μπαίνω για το καλό των αρρώστων, κρατώντας τον εαυτό μου μακριά από κάθε θεληματική αδικία ή διαφθορά και προ πάντων μακριά από κάθε αφροδισιακή πράξη σε σώματα γυναικών ή ανδρών, ελευθέρων ή δούλων.
8. {Α δ;;[v`j j ά[ν εjν θεραpείη ή[ ί[δω, ή[ αjκούσω, ή[ καί ά[νευ θεραpείης κατά βίον αjνθρώpων, ά{ μή χρή pοτε εjκλαλέεσθαι έ[ξω, σιγήσομαι, ά[ρρητα ηJγεύμενος ει\ναι τά τοιαυ`τα. 8. Όσα κατά τη διάρκεια της θεραπείας θα δω ή θα ακούσω, ή και πέρα από τις ασχολίες μου, στην καθημερινή ζωή, όσα δεν πρέπει ποτέ να κοινολογούνται στους έξω, θα τα αποσιωπώ, θεωρώντας ότι αυτά είναι ιερά μυστικά.
9. {Ορκον μevn ou\n moi to;nde ejpitele;a poie;onti kai; mh; xugce;onti ei[h ejpau;rasqai καί βίου καί τέχνης, δοξαζομένw/ pαρά pa`σιν ajνθρώpοις ejς τόν aijei; χρόνον, pαραβαίνοντι δε καiv ejpιορκέοντι, tajναντία τούτων.9. Όσο λοιπόν θα τηρώ τον όρκο μου αυτό και δεν θα τον παραβιάζω, είθε να πετυχαίνω στη ζωή και στην τέχνη μου, έχοντας καλό όνομα ανάμεσα στους ανθρώπους. Εάν όμως τον παραβώ και γίνω επίορκος, να πάθω τα αντίθετα.
Μερικές παραδοχές που απορρέουν από τον όρκο είναι η παντοδυναμία των θεών ως μαρτύρων, το ασταθές και σχετικό της ανθρώπινης κρίσης και δύναμης αλλά η αρχή να κάμνει ο άνθρωπος το κατά δύναμη και κρίση, η οφειλομενη τιμή πνευματική και υλική στο διδάξαντα., η κληρονομική ιατρική και το κλειστό του επαγγέλματος, η ανάγκη προστασίας και του επαγγέλματος και των γιατρών
η αρχή της ωφέλειας του αρρώστου και η αποφυγή της βλάβης και αδικίας
η αρχή της προστασίας της ζωής και αποφυγής της συνεργασίας με σκοπό το θάνατο ανθρώπου ή και εμβρύου (σχετικό το θέμα της ευθανασίας και των εκτρώσεων) η πέραν του επαγγέλματος διαγωγή του γιατρού , η αρχή της ειδίκευσης, η αρχή του σεβασμού της αξιοπρέπειας και η μη εκμετάλλευση της κατάστασης του ασθενούς ή προσώπων του περιβάλλοντός του άσχετα από κοινωνική τάξη, το ιατρικό απόρρητο. Τέλος, η τήρηση του όρκου συνάπτεται με την επιτυχία στο έργο και το καλό όνομα του γιατρού.
Σήμερα ο όρκος αυτός δεν δίδεται από τους αποφοίτους της Ιατρικής αλλά άλλος, ο εξής.
Του πτυχίου της ιατρικής αξιωθείς, όρκον ομνύω προ του Πρυτάνεως και του Προέδρου της Ιατρικής Σχολής και πίστιν καθομολογώ τήνδε: Από του ιερού περιβόλου του σεπτού τούτου τεμένους των Μουσών εξερχόμενος κατ’ επιστήμην βιώσομαι, ασκών ταύτην δίκην θρησκείας εν πνεύματι και αληθεία.
Ούτω χρήσιμον εμαυτόν καταστήσω προς άπαντας τους δεομένους της εμής αρωγής
και εν πάση ανθρώπων κοινωνία αεί προς ειρήνην και χρηστότητα ηθών συντελέσω, βαίνων εν ευθεία του βίου οδώ, προς την αλήθειαν και το δίκαιον αποβλέπων και τον βίον ανυψών εις τύπον αρετής υπό την σκέπην της σοφίας. Ταύτην την επαγγελίαν επιτελούντι, είη μοι συν τη ευλογία των εμών καθηγητών και πεφιλημένων διδασκάλων ο θεός εν τω βίω βοηθός.»
Όσοι αξιώνονται διδακτορικού διπλώματος δίνουν τον επόμενο όρκο
Η καθομολόγηση του διδάκτορος του Τμήματος Ιατρικής έχεις ως εξής:
«Επειδή το διάσημον των Ιητρών Τμήμα, του Πρυτάνεως επινεύσαντος, ες τους εαυτού διδάκτορας δοκιμάσαι με κατηξίωσε, αυτώ τε και τη πρυτανηίη δημοσία τήνδε δίδωμι πίστιν: Ηγήσεσθαι μεν τους διδάξαντάς με την τέχνην ταύτην ίσα γενέτησι εμοίσι τη δε τέχνη μηδαμή επ’ ευμαρίη χρήσεσθαι τη εμαυτού εν τω βίω, αλλ’ ες δόξαν Θεού και ανθρώπων σωτηρίην και της πίστεως αυτής τιμήν τε και όνησιν (ωφέλειαν), παν μεν ό,τι ιητρού έργον εστί πιστώς και ακριβώς κατά δύναμιν και κρίσιν εμήν επιτελέων, τοίσι δε νοσέουσιν, ην τε πλούσιοι τύχωσιν όντες ην τε πένητες, ομοίη σπουδή την εκ της τέχνης επαγινέων (επάγω, προσφέρω) επικουρίην, μηδέ παραβόλως (παραλόγως)αποπειρώμενος, την τεο ζόην (ζωήν τινος)αποκυβεύσειν (θέτω σε κίνδυνο) μηδ’ ιητρεύσειν επί χρηματισμώ ή φάτιος ιμέρω.(πόθος φήμης).
Ες οικίας δε οκόσας αν εσίω εσηλεήσεσθαι επ’ ωφελείη των καμνόντων, εκτός εών πάσης αδικίης.. Α δ’ αν εν θεραπηίη, ή ίδω ή ακούσω ή και άνευ θεραπηίης κατά βίον τον ανθρώπων, α μη χρή ποτε εκλαλέεσθαι έξω, σιγήσεσθαι, άρρητα ηγευμένος τα τοιαύτα, της δε τέχνης επιμελήσεσθαι κατά δύναμιν, σπουδήν πλείστην ποιεύμενος ακριβώσαι ταύτης τα θέσμια.(να τελειοποιήσω τους θεσμούς)Τοίσι δε ομοτέχνοισι φιλόφρονα και φιλάνθρωπον εμαυτόν αεί παρέξειν και σφέας αδελφεοίσι ίσον επικρινέειν, παν σφι προθύμως συμβαλλόμενος εξ ότεο αν ωφελείη γένοιτο τοίσι κάμνουσι.
Ταύτην μοι την επαγγελίην επιτελέα ποιέοντι, είη επαύρασθαι βίου τε και τέχνης και Θεόν κτήσασθαι αρηγόνα, παραβαίνοντι δε ταναντία τουτέων.»
Μια μικρή σύγκριση μπορεί να δείξει τι παραλείπεται σήμερα και τι προστίθεται.
Η ιατρική ηθική όμως δεν στηρίζεται μόνο στον όρκο του Ιπποκράτη. Με τις εξελίξεις της επιστήμης και τα νέα προβλήματα, το θέμα παρουσιάζει τεράστια ευρύτητα με ηθικές πτυχές, νομικές πτυχές, στις οποίες και επεμβαίνουν για εμπλουτισμό των θέσεων και επεξηγήσεις ομάδες επιστημόνων, η Εκκλησία, η Πολιτεία, Παγκόσμιοι οργανισμοί, με συνεργασία πολυεπίπεδη και διεθνή, μη παραβλέποντας και τη βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διεθνώς κατοχυρωμένων ή και διεθνή σχετικά κείμενα.
ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΚΗΡΥΞΕΙΣ
Στον όρο ‘ιατρική ηθική’ περιέχονται και οι διακηρύξεις της ιατρικής δεοντολογίας. Για παράδειγμα μετά τη δίκη της Νυρεμβέργης, στην οποία δικάστηκαν και γιατροί των ναζιστικών στρατευμάτων που είχαν μετάσχει σε πειράματα με ανθρώπους, ψηφίστηκε ο Κώδικας της Νυρεμβέργης το 1949 με δέκα άρθρα από τα οποία ενδιαφέρουν τα περί πειραμάτων σε ανθρώπους: 1. Η εθελουσία συναίνεση του ανθρωπίνου υποκειμένου του πειράματος είναι απολύτως απαραίτητη. Πρέπει το άτομο να: α) βρίσκεται σε θέση (από νομική σκοπιά) να συναινέσει στη διεξαγωγή, β) βρίσκεται σε θέση που να του επιτρέπει να ασκήσει ελεύθερα το δικαίωμα της επιλογής χωρίς την παρεμβολή οιουδήποτε στοιχείου βίας, εξαπάτησης ή εξαναγκασμού και γ) να έχει επαρκείς γνώσεις και να κατανοεί όλες τις θεωρητικές και πρακτικές παραμέτρους προς διεξαγωγή πειράματος.. 4. Το πείραμα θα πρέπει να διεξαχθεί κατά τέτοιον τρόπο ώστε να αποφευχθεί κάθε άσκοπος οργανικός ή ψυχικός πόνος ή τραυματισμός. 5. Κανένα πείραμα δεν πρέπει να διεξάγεται όταν υπάρχει εκ των προτέρων γνώση ότι είναι πιθανόν να προκληθεί ο θάνατος του υποκειμένου ή ο τραυματισμός του. 6. Ο δείκτης κινδύνου ενός πειράματος δεν θα πρέπει ποτέ να υπερβαίνει αυτόν που καθορίζεται από την ανθρωπιστική σημασία του προβλήματος που αποσκοπεί να λύσει το πείραμα. 8. Το πείραμα θα πρέπει να διεξαχθεί μόνο από άτομα με την ανάλογη επιστημονική κατάρτιση. 10. Κατά τη διάρκεια του πειράματος, ο επικεφαλής επιστήμονας θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος να διακόψει το πείραμα σε οιοδήποτε στάδιό του αν έχει λόγο να πιστεύει βάσει της καλής πίστης, των υψηλών ικανοτήτων και της προσεκτικής κρίσης που απαιτούνται από αυτόν ότι η συνέχιση του πειράματος είναι πιθανόν να οδηγήσει στον τραυματισμό, την αναπηρία ή τον θάνατο του υποκειμένου του πειράματος. Στο ίδιο πνεύμα και Η διακήρυξη του Ελσίνκι.
ΑΡΧΕΣ Σε γενικές γραμμές, μερικές από τις αρχές που λαμβάνονται υπόψη στην ιατρική ηθική (έργο πολλών ασχοληθέντων με το θέμα) είναι η αρχή της ευεργεσίας, βάσει της οποίας ο γιατρός πρέπει να ενεργήσει προς το συμφέρον του ασθενούς, της μη πρόκλησης ζημιάς, η αρχή της αυτονομίας, το δικαίωμα του ασθενούς να αρνηθεί ή να επιλέξει τη θεραπεία του της ενημερωμένης συγκατάθεσης, η αρχή της δικαιοσύνης, να μπορεί να κρίνει ο γιατρός προκειμένου περί πολλών ασθενών, ποιος έχει προτεραιότητα, η αρχή της αξιοπρέπειας και του ασθενούς και του θεραπεύοντος , η αρχή της αξιοπιστίας και τιμιότητας, βάσει της οποίας ο ασθενής πρέπει να ξέρει την αλήθεια για την ασθένεια και τη θεραπεία του
Η ύπαρξη των αρχών αυτών δεν συνεπάγεται και εύκολη λύση των προβλημάτων, αφού κάποτε συγκρούονται μεταξύ των οδηγώντας σε ηθικά διλήμματα. Αν ο ασθενής για παράδειγμα αρνείται μετάγγιση αίματος, τότε η αρχή της αυτονομίας του ασθενή με την αρχή της ευεργεσίας συγκρούονται. Το ίδιο η αξιοπιστία και τιμιότητα, αφού κάποτε η γνώση της αλήθειας όλης από τον ασθενή μπορεί να είναι επιζήμια, οπότε και πάλι συγκρούεται με την αρχή της ευεργεσίας.
Για την αποφυγή προβλημάτων και την απλοποίηση όσο είναι δυνατό των διλημμάτων, οδηγίες για ορθή ιατρική πρακτική παρέχουν σήμερα Παγκόσμιοι οργανισμοί Υγείας, Νομοθεσίες και Ιατρικά συμβούλια.
ΙΑΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ
Στα πλαίσια του χρόνου που έχουμε στη διάθεσή μας θα αναφερθούμε ειδικότερα σε ένα θέμα του ΄Ορκου, το Ιατρικό απόρρητο.
8. {Α δ;;[v`j j ά[ν εjν θεραpείη ή[ ί[δω, ή[ αjκούσω, ή[ καί ά[νευ θεραpείης κατά βίον αjνθρώpων, ά{ μή χρή pοτε εjκλαλέεσθαι έ[ξω, σιγήσομαι, ά[ρρητα ηJγεύμενος ει\ναι τά τοιαυ`τα.
Γενικά το ιατρικό απόρρητο μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Κάθε άτομο έχει το θεμελιώδες δικαίωμα προστασίας του απορρήτου της ιδιωτικής του ζωής, ιδιαίτερα οι ασθενείς, γιατί ο ασθενής, αποκαλύπτοντας στο γιατρό προσωπικά του στοιχεία, τού μεταβιβάζει ένα μεγάλο μέρος της αυτονομίας του. Αυτά τα στοιχεία μπορεί να είναι κάθε γεγονός που είναι γνωστό σε περιορισμένο μόνο κύκλο προσώπων, τα οποία έχουν συμφέρον ή επιθυμούν να παραμείνει αυτό γνωστό μόνο σε αυτά.
Aρα βρισκόμενος σε θέση ανάγκης αφ’ ενός μεν εκχωρεί αφ’ ετέρου όμως ο ίδιος ο γιατρός θεωρεί αναγκαίο να προστατεύσει τον πάσχοντα για να είναι λυσιτελής η θεραπεία που θα του παράσχει. Ο ασθενής αισθάνεται πως δε χάνει την αξιοπρέπειά του, και η σχέση της εμπιστοσύνης μεταξύ ασθενούς και ιατρού ενδυναμώνεται.
Στην πραγματικότητα όμως σήμερα τα πράγματα ως προς το ιατρικό απόρρητο δεν είναι τόσο ιδανικά.
Η ιατρική επιστήμη αλλά και η οργάνωση των υπηρεσιών υγείας γίνονται σήμερα όλο και πιο πολύπλοκα. Η γραφειοκρατία αυξάνεται, οι ατομικοί φάκελοι των ασθενών πληθαίνουν, το περιεχόμενό τους έχει γίνει ιδιαίτερα λεπτομερές. Η φροντίδα υγείας δεν ανήκει μόνο σε ένα πρόσωπο –το γιατρό– αλλά είναι συχνά αντικείμενο ομάδας εργασίας, ακόμα, τα τελευταία χρόνια, η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, οι ανάγκες της επιστημονικής έρευνας, αλλά και πολλές άλλες «κατά συνθήκη» παραβιάσεις θέτουν σε κίνδυνο τη διαφύλαξη του ιατρικού απορρήτου.
Και πάλι λοιπόν, άλλη η πραγματικότητα και άλλο το δέον γενέσθαι.
Πρέπει, λοιπόν, να καταργήσουμε το απόρρητο, επειδή δεν τηρείται απόλυτα ή να το υπερασπιστούμε και να προσπαθήσουμε να ανυψώσουμε την εικόνα της αξιοπρέπειας του ασθενούς;
Μερικοί, συζητώντας το θέμα, εκφράζουν γενικά φόβους πως μπορεί ασθενείς να εμπιστεύονται λιγότερο τους γιατρούς και τα νοσοκομεία, ενώ είναι πιθανό ασθενείς με μη αποδεκτές κοινωνικά παθήσεις να μην αναζητούν εύκολα ιατρική φροντίδα από φόβο μήπως διαδοθεί το προσωπικό τους πρόβλημα, με τον κίνδυνο να μεταδίδουν το νόσημά τους.
Ζωή και θάνατος
Ο όρκος του Ιπποκράτους θεωρείται από πολλούς ξεκάθαρος σε θέματα ζωής και θανάτου, αν και τελευταία παρατηρούνται και οι σχετικές παρερμηνείες, μήπως δηλαδή δεν αναφέρεται ρητά σε θέματα ευθανασίας αλλά σε προβλήματα σχετικά με την υπερφαρμακία της εποχής. Ο όρκος λέει
3. Θα χρησιμοποιήσω τη θεραπευτική δίαιτα /την ιατρική αγωγή μόνο για ωφέλεια των αρρώστων, όσο εξαρτάται από τη δύναμη και την κρίση μου, και (υπόσχομαι ότι) θα αποκλείω προτάσεις για βλάβη και αδικία εις βάρος τους.
4. Δεν θα χορηγήσω θανατηφόρο φάρμακο σε κανένα, όσο και αν μου το ζητήσουν, ούτε θα δώσω τέτοια συμβουλή. Επίσης δεν θα δώσω σε γυναίκα φάρμακο θανατηφόρο εμβρύου.
Το δικαίωμα στη ζωή ορίστηκε από Συμβάσεις και Κώδικες ως το πρώτο και κύριο δικαίωμα, πάνω στο οποίο στηρίζονται τα άλλα. "Ο ιατρός οφείλει πάντοτε να έχει κατά νουν τη φροντίδα να διατηρεί την ανθρώπινη ζωή". Και η Διακήρυξη του Όσλο, περί της θεραπευτικής διακοπής της κυήσεως αρχίζει με την κατάφαση στο σεβασμό της ανθρώπινης ζωής: "Η πρώτη ηθική αρχή που τίθεται ενώπιον του ιατρού είναι ο απόλυτος σεβασμός της ανθρώπινης ζωής". Ακόμη η απόφαση του 1981 της Λισσαβώνας, απαγορεύει στους γιατρούς να μετέχουν στη θανατική εκτέλεση καταδίκων, γιατί είναι αντίθετη στην ιατρική ηθική. Τέλος, η Διακήρυξη της Βενετίας, το 1983, για το τελικό στάδιο της ασθενείας, περιλαμβάνει και τα εξής:
"1)Ο γιατρός έχει ως αποστολή να θεραπεύει και στο μέτρο του δυνατού να ανακουφίζει τους πόνους, έχοντας πάντοτε προ οφθαλμών το συμφέρον του ασθενούς.
2) Η αρχή αυτή δεν επιδέχεται εξαίρεση ούτε σε περίπτωση ανιάτου ασθενείας ή επιδεινώσεως της καταστάσεως".
Τα πιο πάνω είναι φανερό πως αναφέρονται και στην έκτρωση και στην ευθανασία, για τα οποία θα δούμε περισσότερα στη Βιοηθική, ας μείνουμε όμως στα πολύ γενικά στην Ιατρική Ηθική.
ΠΑΡΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ
Η παρερμηνεία βασικών αρχών της Ηθικής με αποτέλεσμα τη σχετικοποίηση τους και τελικά την παραβίαση τους ανάγεται περί το 1960- 70 όταν σε άρθρο σε αμερικανικό περιοδικό γράφτηκε ότι η παραδοσιακή δυτική ηθική πρέπει να εγκαταλειφθεί. Σχολιάζοντας την άποψη αυτή ο πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας, Ηθικής και Δεοντολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον σημείωνε ότι η παραδοσιακή Δυτική ηθική, την οποία ο συγγραφέας του άρθρου αποκηρύσσει, συνδέεται με τον απόλυτο σεβασμό της ζωής ως κάτι του ιερού, και επ' αυτής της απόλυτης Αρχής βασίζεται η Ηθική της Ιατρικής. Όμως, όπως προσθέτει ο αμερικανός καθηγητής, οι εξελίξεις οδηγούν ορισμένους να ζητούν και να πιέζουν την κοινωνία και τις Ιατρικές Eνώσεις να σχετικοποιήσουν αυτή την απόλυτη αξία της ζωής.
Τέτοιες απομακρύνσεις σήμερα κατοχυρώνονται νομικά. Ο νομοθέτης δε ρωτά πότε αρχίζει η ζωή και πότε ο θάνατος, μεταφυσικά ζητήματα τα υπερπηδά, γιατί απαιτείται μια ρύθμιση νομική σε θέματα ζωής και θανάτου και πρέπει να δώσει λύση.
Στην Κύπρο υπάρχουν εκτός των άλλων κανονισμών, διατάξεων κτλ οι Κανονισμοί Ιατρικής Επαγγελματικής Δεοντολογίας του 1991 με βάση τους οποίους ρυθμίζονται όχι μόνο τα επαγγελματικά αλλά και τα της ιδιωτικής ζωής των ιατρών.
Η έκτρωση, κατά τους κανονισμούς είναι δεοντολογικά αποδεκτή με τις απαραίτητες προϋποθέσεις που εξασφαλίζουν τις καλύτερες συνθήκες για τη μητέρα και εφόσον γίνεται μέσα στα πλαίσια της υπάρχουσας νομοθεσίας.
Δυο νομικές ρυθμίσεις στην Ελλάδα απομακρύνονται επίσης από το ρητό γράμμα του Ιπποκράτη. Η πρώτη αναφέρεται στη διακοπή της κύησης. Η παλαιότερη ρύθμιση και στο νεότερο δίκαιο ξεκινούσε από την αρχή ότι το έμβρυο, ακόμα στις πρώτες μέρες μετά τη σύλληψη είναι μια μορφή ανθρώπινης ζωής και επομένως πρέπει να προστατεύεται και από το δίκαιο· η άμβλωση απαγορευόταν και ήταν αξιόποινη με εξαίρεση την ακραία περίπτωση κινδύνου για τη ζωή ή την υγεία της γυναίκας. Κατά τις πιο σύγχρονες αντιλήψεις η αντιμετώπιση του θέματος έχει ως αφετηρία όχι μια, αλλά δύο αρχές: η μια είναι ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής, αλλά η άλλη είναι η αυτονομία της γυναίκας που απορρέει από την προστασία της προσωπικότητάς της και καταλήγει στην αναγνώριση κάποιου δικαιώματος επί του σώματός της, άρα και του δικαιώματος σε σεξουαλική ζωή χωρίς εγκυμοσύνη και παιδοποιία.
Οι ρυθμίσεις που σήμερα ισχύουν έχουν όλα τα γνωρίσματα των συμβιβαστικών λύσεων που ειδικότερα στον καθορισμό χρονικών ορίων μπορεί να φαίνονται αυθαίρετες, λαμβάνονται όμως υπόψει και άλλες παράμετροι, βιασμός, αιμομιξία κτλ.
Επίσης μέχρι την εικοστή τέταρτη εβδομάδα, η διακοπή της εγκυμοσύνης επιτρέπεται αν έχει διαπιστωθεί ένδειξη σοβαρής ανωμαλίας του εμβρύου που πιθανολογεί τη γέννηση παθολογικού παιδιού· τέλος, χωρίς χρονικό περιορισμό, η εγκυμοσύνη μπορεί να διακοπεί αν είναι επικίνδυνη για τη ζωή ή για την υγεία της γυναίκας.
Μια άλλη απομάκρυνση των συγχρόνων αντιλήψεων –και της σύγχρονης νομοθεσίας– από τις εντολές του Ιπποκράτη σχετικά με το θανατηφόρο φάρμακο παρατηρείται στις διατάξεις του ελλαδικού Ποινικού Κώδικα που αφορούν την ανθρωποκτονία με συναίνεση και τη συμμετοχή σε αυτοκτονία. Και οι δύο αυτές πράξεις τιμωρούνται μεν αλλά τιμωρούνται ελαφρότερα από την (ας πούμε) «κανονική» ανθρωποκτονία. Μάλιστα ειδικά αναφέρεται ως προϋπόθεση της ελαφρότερης ποινής στην ανθρωποκτονία με συναίνεση αν υπήρχε «σπουδαία και επίμονη απαίτηση του θύματος... που έπασχε από ανίατη ασθένεια» και αν έγινε «από οίκτο» γι’ αυτό.
Στον ελληνικό «Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας» του 2005, ορίζεται: «Ο ιατρός οφείλει να γνωρίζει ότι η επιθυμία ενός ασθενούς να πεθάνει, όταν αυτός βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο, δεν ασκεί νομική δικαιολόγηση για τη διενέργεια πράξεων οι οποίες στοχεύουν στην επίσπευση του θανάτου». Είναι νόμιμες όμως πράξεις θεραπείας, έστω και απλώς παρηγορητικής, που δεν στοχεύουν στην επίσπευση του θανάτου όμως τον προκαλούν.
Αγαπητοί μου, προσπάθησε να θίξω μερικά προβλήματα ιατρικής ηθικής. Το θέμα είναι ευρύ και βαθύ, είναι όμως γενικά η εφαρμοσμένη ηθική ενδιαφέρουσα, αφού άπτεται όλων σχεδόν των θεμάτων της ζωής και του θανάτου. Εύχομαι να μπορέσουμε και άλλη φορά να συζητήσουμε παρόμοια θέματα, ιδιαίτερα βιοηθικής, που αποτελεί το συμπλήρωμα της ιατρικής ηθικής.
