η αγάπη έξω βάλλει τον φόβον

 Η αγάπη έξω βάλλει τον φόβον

Διάφορα μαύρα περιστατικά βαφτίζουν την ψυχή μας στο φόβο, και τον νιώθουμε συνεχώς να μας περιτριγυρίζει, δεν είναι υγιής ψυχολογική κατάσταση, σήμερα όμως ο Ιωάννης ο Θεολόγος μας θύμισε το χωρίο του εκείνο, «η αγάπη διώχνει τον φόβο». Τον Θεό δεν τον βλέπεις, τον άνθρωπο όμως τον βλέπεις, αγάπα τον άνθρωπο και αγαπάς έτσι τον Θεό, λέει.

Η αγάπη λοιπόν είναι η λύση στο πρόβλημα, και αυτή σημαίνει, στην προκειμένη περίπτωση, αφού αποδεχτούμε το μόνο βέβαιο στη ζωή, δηλαδή τον θάνατο, αφού όλοι θα πεθάνουμε, το μόνο που μας μένει είναι να διώξουμε τον φόβο του- ως του πλέον φυσικού φαινομένου- και να αντικαταστήσουμε τον φόβο με την αγάπη. Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν ή σεαυτόν.

Η αγάπη δεν είναι και το πιο εύκολο. Υπάρχουν τόσοι που μισούμε, που θέλουμε το κακό τους, να δυστυχήσουν να το χαρούμε, πώς είναι δυνατόν όλους να τους  αγαπήσουμε; Τουλάχιστον να αρχίσουμε από αυτά που φαίνονται εύκολα, από τους πιο κοντινούς μας; Τη γυναίκα, τα παιδιά, τα αδέλφια, τα εγγόνια μας… Κι ούτε αυτό είναι πάντα εύκολο αλλά… τουλάχιστον να αντικαταστήσουμε τον φόβο με την αγάπη, ας είναι και των δικών μας πρώτα κι ακολουθούν οι άλλοι…

Προς το παρόν ας μη ρωτούμε για τους Τούρκους…

Θα μας μείνει ο φόβος! Εκτός αν το παίζουμε «οι τούρκοι της Κύπρου είναι αδελφοί μας», αλλά και πάλι δεν μπορούμε να ζούμε μέσα στο ψέμα, να κάνουμε πορείες κατά παραγγελία νομίζοντας πως περπατώντας θα λύσουμε το πρόβλημά μας…

Η αγάπη θέλει δουλειά πολλή και πρέπει να προλάβουμε.

Ο Ιωάννης είναι ο πρώτος Θεολόγος, οπότε ας μη θεολογούμε επί ματαίω. Εκτός αν βγαίνουν από την καρδιά μας.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ ΕΞΗΝΤΑ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ

 

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ ΄60

ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ

Κυρίες και κύριοι

Η μελέτη λογοτεχνικών έργων συγχρόνων Ελλήνων Κυπρίων συγγραφέων συμβάλλει στην αυτογνωσία μας, ιδιαίτερα αν πολλά κοινά έχει ο μελετητής του έργου με τον συγγραφέα, ώστε ο μελετητής να ενθυμείται και να επιβεβαιώνει δικές του παραστάσεις, εμπειρίες, γνώσεις, συναισθήματα.

Είτε πρωταγωνιστής της τριλογίας Νομάδας είναι ο Απόλλων Θρασυβουλίδης είτε ο Στέφανος, το φτωχόπαιδο από την Πενταλιά της Πάφου, είτε ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, ο συγγραφέας, ενδιαφέρον για μένα έχει πως ζήσαμε την ίδια χρονική περίοδο και γνωρίσαμε εν πολλοίς τα ίδια κινήματα, πολιτικά και  πνευματικά κι έτσι αναθυμούμαι και επιβεβαιώνω ή συμπληρώνω πολλά με την ανάγνωση του έργου του.

Η δεκαετία του εξήντα είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση του Στέφανου Κωνσταντινίδη πολιτικά και λογοτεχνικά, πράγμα που φαίνεται στο λογοτεχνικό του έργο και στα άρθρα του. Ήταν μια δεκαετία υπερπλήρης ιστορικών και πολιτιστικών γεγονότων στο παγκόσμιο, ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρον έχουν για μας τα της Ελλάδος και Κύπρου.

Η δεκαετία του ’60 αρχίζει από το 1961, αλλά για το μυθιστόρημα Νομάδας συμβατικά περιλαμβάνουμε και το 1960, έτος ίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, πρώτο έτος των σπουδών του συγγραφέα στην Αθήνα, στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, στο οποίο εγγράφεται ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής.

Ο συγγραφέας εγκαθίσταται στην Αθήνα στις 23 του Σεπτέμβρη 1960. Ακουστική παράσταση αλησμόνητη αλλά και χαρακτηριστική της εποχής …«Μπαίνοντας στο λιμάνι του Πειραιά, τα μεγάφωνα έπαιζαν Τα παιδιά του Πειραιά του Χατζηδάκι και τραγουδούσε η Μελίνα Μερκούρη. Πλέαμε σε πελάγη ευτυχίας.» (σ.176)

Ιδεολογικά ενθουσίαζε μερίδα νέων ο μαρξισμός, η εφαρμογή του και τα κόμματα που τον εκπροσωπούσαν με διάφορες αποχρώσεις παγκόσμια και στην Ελλάδα, βγαλμένη από τον εμφύλιο.

Στην Κύπρο με το τέλος του αγώνα της ΕΟΚΑ αρχίζει η διαίρεση ανάμεσα σε ζυριχικούς - αντιζυριχικούς, ή Μακαριακούς- Γριβικούς ή ενωτικούς- ανθενωτικούς, χαράζοντας τα χνάρια της διχόνοιας που θα οδηγούσε στα χειρότερα το 1974.

Στη διεθνή πολιτική σκηνή κυριαρχούν, ανατολή, δύση, αδέσμευτοι ή το Σοβιετικό μπλοκ, το Νατοϊκό και ο τρίτος κόσμος.

Διεθνώς είναι καιρός της αντιαποικιοκρατικής στάσης, και γεγονότα σχετικά ενδιαφέρουν τους νέους, η «κατάσταση στο Κονγκό. Οι Βέλγοι αποικιοκράτες προσπαθούσαν να αποσταθεροποιήσουν την κυβέρνηση του Πατρίς Λουμούμπα…οι εξελίξεις στην Κούβα με τον Κάστρο και τον Τσε Γκεβάρα, οι εξελίξεις στην Αίγυπτο του Νάσερ, τον αγώνα των Αλγερινών. Ήμασταν τριτοκοσμικοί σοσιαλιστές.» λέει. (σελ.203)

Πολιτικά ήδη τοποθετείται ο ίδιος και οι φίλοι του ως «αντιζυριχικοί» γιατί «οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου είχαν σκοτώσει τα όνειρά μας». (σελ.168)

«Στην Αθήνα, με τους άλλους αντιζυριχικούς φοιτητές, τοποθετούνται στην Αριστερά και στο Κέντρο, ενάντια  στη Δεξιά του Καραμανλή.

Στην Αθήνα τότε, οργανωμένοι οι φοιτητές σε συλλόγους, ανταγωνίζονταν δεξιά και αριστερά- Κέντρο. Όπως λέει, η ΕΚΟΦ «ήταν μια ημιφασιστική φοιτητική οργάνωση −Εθνική Κοινωνική Οργάνωση Φοιτητών− έντονα αντικομμουνιστική, κρατικοδίαιτη.» (σελ.168)

Κύρια γεγονότα της συγκεκριμένης δεκαετίας

Στην Ελλάδα βασιλεύει ο Παύλος (πεθαίνει το 1964) και η Φρειδερίκη, διάδοχος ο Κωνσταντίνος, πρωθυπουργός ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, (μας ενδιαφέρει η περίοδος 1955-63) ο Γεώργιος Παπανδρέου, (ενδιαφέρει η περίοδος 1963, 64, 65) είναι όμως ήδη στα πράγματα και ο Ανδρέας Παπανδρέου (υπουργός στην κυβέρνηση του πατέρα του από το 1964)

1965 τα Ιουλιανά,  δηλαδή το βασιλικό πραξικόπημα και η πτώση της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου με ακόλουθη την περίοδο των αποστατών

1967 Απρίλης, η πραξικοπηματική άνοδος της χούντας στην Ελλάδα.

Η δεύτερη ποιητική του συλλογή «Παρακαλείσθε μη πτύετε εντός του λεωφορείου» στηλιτεύει τη χούντα και τις ελληνοχριστιανικές αρχές όπως προβάλλονταν από αυτήν τότε.

Στην Κύπρο

1960 ανακηρύχθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία

Από το τέλος του 1963 αρχίζει η τουρκοκυπριακή ανταρσία, αρχή της διχοτόμησης.  Ο Μακάριος είχε προτείνει  τα 13 σημεία αναθεώρησης του δοτού Συντάγματος.  Λίγες μέρες μετά την εξέγερση των Τούρκων, ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης  (248) ,  υπουργός  Άμυνας και  Εσωτερικών, πρότεινε στον Μακάριο  να καλέσουν τον Γρίβα στην Κύπρο. Στο μεταξύ, στην Αθήνα ο Γεώργιος Παπανδρέου κέρδισε με μεγάλη πλειοψηφία τις νέες εκλογές και, λαοπρόβλητος όπως ήταν, αποφάσισε να επιβάλει τη γραμμή του εθνικού κέντρου στο Κυπριακό.

1964 Οι φοιτητές των Αθηνών συγκεντρώνονται μυστικά σε στρατόπεδο στη Χαλκίδα, ασκούνται στα όπλα, για να στελεχώσουν την δημιουργηθησόμενη Εθνική Φρουρά, και μαζί τους έρχεται στο πλοίο ο Γρίβας και η ελληνική μεραρχία. Μεγάλη η απογοήτευση βέβαια όταν παρουσιάζονταν σε στρατόπεδα και κανείς δεν ήξερε τι να τους κάμει!

 Αρχίζουν οι βομβαρδισμοί με βόμβες ναπάλμ στην Τηλλυρία από τις 7 μέχρι τις 10 Αυγούστου 1964, για να επιτύχουν οι Τούρκοι προγεφύρωμα στην περιοχή,  ενώ  ένας νέος παράγοντας   (263)  εμφανίστηκε, ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Τα ηρωικά ινδάλματα βρίσκονται σε έξαρση την εποχή  και επαναλαμβάνονται σε πολλά χωρία του ποιητικού και πεζογραφικού έργου του Στέφανου Κωνσταντινίδη: Ο Ονήσιλος, ο Ροβεσπιέρος, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αντώνης Οικονόμου, ο Σίμων Μπολιβάρ, ο Γρηγόρης Αυξεντίου, ο Τσε Γκεβάρα. (σελ. 282)

Το βασιλικό πραξικόπημα του 1965, η αποστασία, κατά τον συγγραφέα μας «Έγκλημα εκ προμελέτης», η αρνητική του στάση απέναντι στον Μητσοτάκη βρίσκει τις αρχές της στην περίοδο αυτή, αφού όπως λέει  «την αποστασία  θα την πληρώσει η Κύπρος. Όλα μαγειρεύτηκαν στο σπίτι του Μητσοτάκη στη Γλυφάδα.» (σελ. 291) Τα άρθρα του και σήμερα ακόμα φανερώνουν την αρνητική στάση του έναντι Μητσοτάκη παλαιού τε και νέου.

Το 1965 ο Στέφανος Κωνσταντινίδης πήρε το πτυχίο από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ.312) Αλησμόνητες στιγμές από το Πανεπιστήμιο θα διαβάσουμε στο τελευταίο του μυθιστόρημα «Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου- στο υφαντό του ΄21»

Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών του 1967 τον βρήκε στον στρατό και μάλιστα στο Α2!(σελ.323) γραφείο παρακολούθησης των φρονημάτων των φαντάρων και άλλων.

Το Νοέμβριο του 1967 γίνεται επίθεση δυνάμεών μας εναντίον των tουρκοκυπρίων στην Κοφίνου που παρεμπόδιζαν τη διακίνηση στον οδικό άξονα Λευκωσίας Λεμεσού. Οι απειλές της Τουρκίας για επέμβαση αναγκάζουν τη χούντα να αποσύρει την ελληνική μεραρχία και τον Γρίβα τον Δεκέμβρη του ιδίου έτους.

Ο Στέφανος μετέχει ενεργά στην Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα με τον Λυσσαρίδη, τον Τάκη Χατζηδημητρίου, τον Πέτρο Στυλιανού, τον Βία Λιβαδά κι άλλους.

Συνεργεί στην προσπάθεια να διασωθεί και να φυγαδευτεί ο Παναγούλης εκτός Κύπρου.  Ισχυρός παράγων της εποχής ο υπουργός εσωτερικών Πολύκαρπος Γιωρκάτζης. (σελ.346)

Ο συγγραφέας μας απολύεται από το στράτευμα στα τέλη του ’67, διορίζεται  στη Μέση Εκπαίδευση ως καθηγητής- φιλόλογος στην Τεχνική Σχολή της Πόλης Χρυσοχούς. Την επόμενη σχολική χρονιά στο Γυμνάσιο Πεδουλά. (σελ.388) 

Τον Μάιο αρρώστησε ξαφνικά η αδελφή μου, νεαρή φοιτήτρια της Ιατρικής στην Αθήνα, που πεθαίνει λίγο αργότερα, τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς. (σελ.399) Σ’ αυτήν αφιερώνει την πρώτη ποιητική του συλλογή «Επένδυση στο χρόνο ενός ονείρου και κάποιων μαρτυριών», μια συλλογή με πολλά στοιχεία Καβάφη και Αναγνωστάκη.

Στην Πόλη Χρυσοχούς με τον φίλο του Ναπολέοντα Αρμεύτη διαβάζουν Σεφέρη και Ελύτη, ακούν μουσική του Θεοδωράκη (352) και κλασική.

Τον Ιούλιο του 1970 έφυγε για το Παρίσι για μεταπτυχιακές σπουδές.

Πνευματικά ή πολιτιστικά η Ελλάδα τη δεκαετία του εξήντα ζει σε ένα πυρετό δημιουργίας.

Στη λογοτεχνία δεσπόζει η γενιά του τριάντα, προηγουμένως βέβαια με δάσκαλο τον Καβάφη, αργότερα όμως  προπάντων με Σεφέρη, Ελύτη, τους υπερρεαλιστές, λίγο αργότερα με τον Μανώλη Αναγνωστάκη

Στην μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης  Θεοδωράκης ενθουσιάζουν τον κόσμο

Τα καλοκαίρια στο Ηρώδειο με αρχαίες τραγωδίες και λαμπρά ονόματα της ελληνικής σκηνής αλλά και με επισκέψεις ξένων, όπως το περίφημο γιαπωνέζικο Θέατρο Νο.

Οι φοιτητές ζουν μια άνευ προηγουμένου ζωή, γεμάτη εκδηλώσεις και γνώσεις, αισθητική συγκίνηση και ρίγη, ιδιαίτερα οι Κύπριοι, ύστερα από τον αγώνα της ΕΟΚΑ, τα κλειστά σχολεία της Αγγλοκρατίας, το περιορισμένο των γνώσεων και εμπειριών.

Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης στην πεζογραφία, εκτός του Παπαδιαμάντη έρχεται σε επαφή με  τον Γιώργο Θεοτοκά. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην «Αργώ» ως  πρότυπο μυθιστορήματος, που αποδίδει την πολιτική, κοινωνική και πνευματική περίοδο του μεσοπολέμου και που θα μπορούσε να θεωρηθεί οδηγός στο συγγραφικό έργο του Κωνσταντινίδη.

Η Δημοσιογραφία ελκύει επίσης τον συγγραφέα μας όπως και η Κοινωνιολογία, αλλά και η Ψυχολογία και μια άσβεστη δίψα για γνώση και δράση, που θα παίξουν τεράστιο ρόλο στη ζωή του και θα σφραγίσουν το έργο του γενικά.

Εκτενείς αναφορές σε όλα τα πιο πάνω γίνονται στον πρώτο τόμο του Νομάδα, στην Έξοδο, που αποτελεί και τη βάση της εργασίας μας αυτής.

Η πολιτιστική κίνηση ήταν λαμπρή στην Αθήνα, ακόμα και ανάμεσα στους φοιτητές και τους φοιτητικούς συλλόγους, όπως «ο Πλάτων» των φιλολόγων, με διαλέξεις και συζητήσεις. (σελ.205)

Ένα άλλο στέκι της εποχής, γνωστό σε πολλούς, ήταν το «Πρακτορείο Πνευματικής Συνεργασίας» του Μάριου Βαϊάνου, όπου σύχναζαν πολλοί δημιουργοί, του κέντρου και της διασποράς. Εκεί έφταναν και διάφορα λογοτεχνικά έντυπα και βιβλία. (σελ.225)

Εκεί ο συγγραφέας μας συνάντησε τον Μυριβήλη, τον Θεοτοκά, τον Κόντογλου, τον Τερζάκη, την Ελένη Ουράνη, τον Βενέζη, τον Κόκκινο, (σελ.226) τον ζωγράφο Αλέκο Κοντόπουλο, τον Τσαρούχη και πολλούς άλλους, τον Βασίλη Βασιλικό, Αιγυπτιώτες λογοτέχνες, και τους Κυπρίους της Αθήνας, τον Μελή Νικολαΐδη, τον Παύλο Κριναίο, την Αυγή Σιακαλλή, και περαστικούς από την Αθήνα, τον Μόντη, τον Χρυσάνθη. Εκεί σύχναζαν κι οι φοιτητές τότε Γιάννης Κατσούρης, Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Άνθος Λυκαύγης και άλλοι.

Το 1961, το περιοδικό Κυπριακά Χρονικά οργάνωσε εκεί την έκθεση «Κύπριοι Καλλιτέχνες», όπου ο Στέφανος Κωνσταντινίδης πρωτοσυνάντησε τον Τάκη Χατζηδημητρίου, διευθυντή τότε του περιοδικού, με τον οποίο ακολούθησε μια μακρόχρονη συνεργασία.

Αξέχαστη η συνάντηση του Στέφανου Κωνσταντινίδη με τον Μπάμπη Κλάρα, στα γραφεία της Βραδινής όπου ο Κλάρας  εργαζόταν ως δημοσιογράφος και κυρίως ως επιμελητής της Φιλολογικής Βραδινής, στην οποία παρουσιάστηκαν ποιήματα του νεαρού ποιητή και συγγραφέα μας. (σελ. 227)

Την ίδια εποχή, ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είχε μια σειρά συνεντεύξεων με διάφορους ανθρώπους των Γραμμάτων, που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Πνευματική Κύπρος. ‘Ετσι γνώρισε τον Ευάγγελο Παπανούτσο, πρωτεργάτη μαζί με τον Λουκή Ακρίτα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, τον  Στρατή Μυριβήλη, τον Θεοτοκά, τον Φώτη Κόντογλου .

Ένας ξεχωριστός άνθρωπος, τον οποίο θαύμαζε τότε ο καλλιτεχνικός κόσμος,  ήταν ο παπα-Πυρουνάκης, θεολόγος κληρικός, πρωτοπρεσβύτερος, άνθρωπος του θεάτρου και της κοινωνικής δικαιοσύνης. (σελ. 234) Ο συγγραφέας μας ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα κοινωνικά προβλήματα, κατ’ επέκταση την Κοινωνιολογία, μια νέα τότε επιστήμη.

Η Ελλάδα της εποχής εκείνης ευτύχησε να εκφράζεται στη μουσική με Χατζηδάκι, Θεοδωράκη, στον κινηματογράφο με Κακογιάννη, Μερκούρη, στη ζωγραφική με Τσαρούχη, Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Εγγονόπουλο, και περιοδικά όπως η Επιθεώρηση Τέχνης, περιοδικό του αριστερού χώρου, ίσως μοναδικό  στο είδος του τότε και οι  Εποχές, άλλο μέγα επίτευγμα.

Η Ψυχολογία ήταν μια άλλη καινούργια για την εποχή επιστήμη, ιδιαίτερα με την πλατιά διάδοση των έργων του Φρόιντ.

Η Κοινωνιολογία δεν έφυγε ποτέ από τη σκέψη του. Και στο τέλος, από φιλόλογος καθηγητής, με ιστορική περισσότερο κατεύθυνση, μεταπήδησε στην Κοινωνιολογία και τις Πολιτικές Επιστήμες χάρη στον γαλλικό Μάη του ’68, όπως λέει. Η Ιστορία του είχε ήδη δώσει πολύ υλικό για την ποίησή του.

Στην Αθήνα είχε παρακολουθήσει κάποια μαθήματα Κοινωνιολογίας σε μια ιδιωτική δημοσιογραφική σχολή με καθηγητή τον (185) Θανασάκη τον Κανελλόπουλο.

                                                             *

Όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω τα βρίσκει κανείς στο λογοτεχνικό έργο του Στέφανου Κωνσταντινίδη, γιατί η δεκαετία του ΄60 τον διαμόρφωσε όντως, σμίλεψε τις πολιτικές και αισθητικές του αντιλήψεις, γιατί ήταν περίοδος κοσμογονική ιδεολογικά, πολιτικά, αισθητικά, και ο ίδιος σε ηλικία αναζήτησης και διαμόρφωσης.

Για το ποιητικό του έργο παραπέμπω στην εργασία μου «Ποίηση Στέφανου Κωνσταντινίδη», να συνομιλεί  με τη δεκαετία του 60, με τον Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη, Εγγονόπουλο, Αναγνωστάκη, και την προσπάθειά του για μαρξιστική ερμηνεία των φαινομένων. 

                                                                 *

Η ταυτότητα του Στέφανου Κωνσταντινίδη πιστοποιείται στο πεζογραφικό, στο ποιητικό του έργο και στην αρθρογραφία του.

Τελειώνω με απόσπασμα από το τελευταίο του μυθιστόρημα «Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου στο υφαντό του ΄21.»

Διαβάζω: «Άλλωστε, ο Δασκαλάκης αναφέρθηκε σ’ αυτόν σχεδόν παρεμπιπτόντως στο κεφάλαιο του βιβλίου του που αναφερόταν στην έναρξη της Επανάστασης στα νησιά. Εντούτοις, διαβάζοντας τι έγραψε αυτός ο συντηρητικός δεξιός, μένω λίγο έκπληκτος. Τον αποκαλεί «πλοίαρχον δευτερευούσης τάξεως» βεβαίως, αλλά «ατρόμητον και γενναιόφρονα», και τον συγκρίνει με τον Παπαφλέσσα. Αλλού τον αποκαλεί «ηρωϊκόν» αλλά «ατυχή», τη δε εξέγερσή του θεωρεί «εθνικο-κοινωνική» και γενικά της αποδίδει πέρα από τον εθνικό χαρακτήρα και κοινωνικό. Το να μιλήσει κανείς για «κοινωνική επανάσταση» στη μετεμφυλιακή Ελλάδα εκείνης της εποχής, χρειαζόταν κάποια τόλμη!

Μου εδόθη η ευκαιρία να συζητήσω το θέμα και με τον παλιό συμφοιτητή μου στην Αθήνα, τον Ναπολέοντα Αρμεύτη. Και αυτός στην αρχή θυμόταν αμυδρά τη διδασκαλία του (24) Δασκαλάκη για τον Οικονόμου. Στη συνέχεια όμως έψαξε και βρήκε τις σημειώσεις του εκείνης της περιόδου, τις οποίες και μου ενεχείρισε. Αντιγράφω: Σήμερα έμαθα κάτι για την Επανάσταση του ’21 που αγνοούσα παντελώς.

Ο Δασκαλάκης μίλησε για την εξέγερση του Αντώνη Οικονόμου στην Ύδρα. Ένας ήρωας που δεν είχα ακούσει ποτέ. Είναι ωραίο να μαθαίνεις αλήθειες από συντηρητικούς-δεξιούς καθηγητές. Αποδόμησε και την Αγία Λαύρα και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό!...»

Το πνεύμα της δεκαετίας του 60 που εν πολλοίς σφράγισε τον Στέφανο Κωνσταντινίδη,   ολοζώντανο με το πανεπιστήμιο, τους καθηγητές, τη διάκριση δεξιών αριστερών, με τη χαρά της αποδόμησης και της θέας του νέου, αποδεικνύει τη δύναμη της δεκαετίας των φοιτητικών χρόνων και την επίδραση στον τρόπο σκέψης και έκφρασης του Στέφανου Κωνσταντινίδη.

Θα μπορούσα να πω, Όπερ έδει δείξαι.

Ευχαριστώ

 

 

 

 

ΝΟΜΑΔΑΣ Α΄Β΄Γ΄

 

ΝΟΜΑΔΑΣ

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ -ΝΟΜΑΔΑΣ

Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης με την τριλογία του «Νομάδας» κατόρθωσε να μας δώσει τρία βιβλία μυθιστορηματικής γραφής που αποτυπώνουν τον ίδιο τον εαυτό του, ευαίσθητο, γνώστη πολλών, ποιητή και πεζογράφο, επιστήμονα και δραστήριο μέλος της κοινωνίας, ντόπιο κύπριο της Πενταλιάς και πολίτη του κόσμου, της Ελλάδας, της Γαλλίας και του Καναδά. Η τριλογία Νομάδας α΄Η Έξοδος, β΄Εκβάτανα, γ΄Μετά τα Εκβάτανα έχει πια καταθέσει τη σφραγίδα της στη Λογοτεχνία μας, με τα δικά της μοναδικά χαρακτηριστικά, περιεχόμενο, ύφος, μικτά είδη έκφρασης, λογοτεχνικής και μη, αφού στις ίδιες σελίδες βρίσκουμε και επιστημονικό δοκίμιο και ποίηση. Μια κατάθεση ζωής, με τις ευχές μας να μην είναι η τελευταία.

 

ΝΟΜΑΔΑΣ, Η ΕΞΟΔΟΣ Α΄

 

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ «ΝΟΜΑΔΑΣ, Α΄ Η ΕΞΟΔΟΣ» [ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ]

Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είναι γνωστός στην Κύπρο, - άλλο στο εξωτερικό- γιατί με τα άρθρα του στον Κυριακάτικο  Φιλελεύθερο αποδεικνύει πως ποτέ του δεν ξεχνά την πατρίδα και συνεχώς παρακολουθεί κάθε πολιτική κίνηση. Από τη μαθητική του ηλικία  έδειξε τα ενδιαφέροντά του, που ήταν πολλά, όχι μόνο θεωρητικά αλλά και πρακτικά, μέτοχος σε αγώνες και υπερασπιστής του δικαίου και της δημοκρατίας. Παράλληλα όμως διψούσε για μάθηση και για έκφραση, εξ ου και οι σπουδές του και οι αναζητήσεις του στην ποίηση και στη δημοσιογραφία και απαιτητικότερα στην πεζογραφία. Ήδη το βιβλίο του «Νομάδας Α΄ Η Έξοδος» παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία και σχολιάστηκε ποικιλότροπα.

Η αλήθεια είναι πως ο τίτλος Νομάδας προβληματίζει αλλά και απαντά πολύπλευρα στο ερώτημα: τι σημαίνει νομάδας, και γιατί να διαλέξει ο Στέφανος αυτό τον τίτλο; Νομαδικός λαός είναι  αυτός που τριγυρνά από τόπο σε τόπο. Όπως ένας νομάδας νιώθει και ο συγγραφέας, το αισθάνεται και το μεταδίδει και στους αναγνώστες. Ο άνθρωπός μας μπαίνει στο αυτοκίνητο, στο τρένο, στο καράβι, στο αεροπλάνο και κινά για ξένους τόπους κι άλλα μέρη.

Κι όμως στενή δεν του στεκόταν η Πενταλιά, μ’ ένα τόσο ανοιχτό τοπίο, εκεί ψηλά ν’ αγναντεύει τα γύρω χωριά και τη νύχτα τον έναστρο ουρανό. Ίσως αυτό –λέω- να στάθηκε η αιτία:  η απλωσιά κι ο άγνωστος κόσμος των αστεριών, να επεκτάθηκε στον κόσμο της γνώσης, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, των ξένων γλωσσών, της ποίησης, της μουσικής, της πολιτικής τέχνης και δράσης∙  αυτός ο κόσμος-με λίγα λόγια- αναδύεται από το μυθιστόρημά του.                     

Ο κοσμογύριστος Οδυσσέας, με τις γνώσεις και τις περιπέτειές του, με τις Κίρκες και τους Κύκλωπες, και την μία Ιθάκη, την Κύπρο, που δε φεύγει από το νου του όσο κι αν της ξεφεύγει, όσο κι αν απομακρύνεται δεν της ξεκολλά, γι’ αυτό και γράφει συνεχώς σε παντοία μέσα, για να είναι σε επαφή με τον τόπο του, γερά δεμένος με την ποίηση, τις επιστήμες και τέχνες.

Μεγάλη ευτυχία είναι οι ιστορικοί χρόνοι συγγραφέα και αναγνώστη να συμπίπτουν, έστω και λιγάκι, όπως και οι τόποι μας. Τότε διαβάζουμε και ξαναζούμε μαζί του, τα κοινά μαθητικά χρόνια μας τον καιρό του αγώνα της ΕΟΚΑ, ο ένας στην Πάφο ο άλλος στη Λευκωσία, την κοινή φοιτητική ζωή στην Αθήνα, ένα χρόνο πάνω ένα κάτω, γνώριμα μονοπάτια που περπατήσαμε. Είναι όμως κι άλλα, που δεν ξέρουμε και μαθαίνουμε, για την έξοδο, τη Γαλλία και τον Καναδά. Το βιβλίο είναι ένας πλήρης κόσμος, πλούσιος σε εμπειρίες, γνώσεις, απόλαυση αισθητική σε διάφορες στιγμές και σελίδες του.

Τι είναι όμως το βιβλίο αυτό; Αυτοβιογραφία, μυθιστόρημα, μυθιστορία, χρονικό, καλά να πάθει όποιος προσπαθεί να βρίσκει ταμπελίτσες και να ταξινομεί τα σύγχρονα βιβλία, που δεν ξεχωρίζουν την ποίηση από την πεζογραφία, το ένα είδος ή το άλλο. Αυτά είναι για όσους νιώθουν στήριγμα της γνώσης τους όρους, δεν λαμβάνουν όμως υπόψη πως όρος είναι και περιορισμός, και πώς να περιορίσεις τον Νομάδα!

Μας φτάνει πως έχουμε να κάμουμε με ένα βιβλίο που έχει ταυτότητα, συνέπεια, πλούτο γνώσεων, ποίηση και πεζογραφία, απομνημονεύματα και επιστολές, χρονικά, ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, πολιτικές αναλύσεις, σκέψεις, ενέργειες, πράξεις, συναισθήματα και βιώματα, προβληματισμούς, ταξίδια κάποτε στο άγνωστο και στην προβληματίζουσα μοίρα.

Αν ξετυλίγουμε το κουβάρι χρονολογικά, θα αρχίσουμε από την παιδική ηλικία στην Πενταλιά, τους γονείς και δασκάλους, τη ζωή στο χωριό, τις πρώτες αναζητήσεις, κι ύστερα στο Κολλέγιο στην Πάφο, μια ζωή που ανοίγει παράθυρα, γνωριμίες με εξ Ελλάδος καθηγητές του καιρού εκείνου, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, τον αγώνα του 55-59, τη συμμετοχή σ’ αυτόν και την εκδίπλωση της συμμετοχής στα κοινά με τα πρώτα διαβάσματα και τις αριστερές πολιτικοοικονομικές καταβολές. Και τις συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου και τα παρεπόμενα.

Κι ύστερα η απόφαση για σπουδές, να τον κυνηγά η φτώχεια μα να μην τα βάζει κάτω, κι η Αθήνα με τις αγάπες της, τις σπουδές, τον κόσμο της δεκαετίας του εξήντα, με την πολιτιστική κίνηση και τους πνευματικούς ανθρώπους που γνώρισε εν πολλοίς μέσω συνεντεύξεων που τους ζητούσε, υπακούοντας ταυτόχρονα στη δημοσιογραφική του κλίση. Τραυματικό γεγονός ο θάνατος της αδελφής του, κι ύστερα το Παρίσι κι οι  αντιδικτατορικές συζητήσεις και αναποτελεσματικές ενέργειες  με όλα τα γνωρίσματα της ελλαδικής ουρανοπορείας και θεωρητικολογίας, με πρόσωπα όμως που σφράγισαν την εποχή. 

 Αν όμως δεν πάρουμε τη χρονική γραμμή, θ’ αναζητήσουμε στο βιβλίο  τον ζωντανό νέο πρωταγωνιστή με τη δραστήρια και πλήρη ζωή αλλά και τα βιώματα του θανάτου, τον προβληματισμό γι’ αυτόν , την οικονομική κατάστασή του, της οικογένειας και των τόπων της ζωής του, την κοινωνική του ζωή και τις κοινωνιολογικές του αναλύσεις, τα πολιτικά πράγματα στην Κύπρο και στην Ελλάδα από το 1955 και εξής, με τις τοποθετήσεις και τις αναλύσεις του, το συναισθηματικό του κόσμο και τις ιστορικές του γνώσεις, την επιστημονική πολυμέρεια και τα ερείσματα των σκέψεων, προβληματισμών και ενεργειών του, το ήθος και την ηθικότητά του, τα καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα και τάλαντα, την ποιητική του και ρητορική του, τις μεταφυσικές του αγωνίες, χωρίς το Θεό.

Όλα αυτά αποδεικνύουν για μια ακόμα φορά το πλούσιο του βιβλίου, ένα υλικό που κατά το δυνατόν τιθασεύεται με την τάξη, αλλά και πάλι κάτι διαφεύγει. Λέει κι ο Σεφέρης, το χαρτί σου επιστρέφει αυτό που είσαι. Καθρέφτης του συγγραφέα είναι το βιβλίο του.           

Νιώθω πολύ τυχερός που μιλώ για το  μυθιστόρημα του Στέφανου Κωνσταντινίδη Νομάδας Α΄Η έξοδος, γιατί από την αρχή το βρίσκω ποιητικότατο και μου αρέσει η γραφή του. Ιδιαίτερα εκείνος ο ρόλος του ονείρου, μέσα ή έξω από αυτό, σηκώνει μια πραγματεία. Στέφανος Κωνσταντινίδης, 1941, Πενταλιά και οι παρυφές του ονείρου. Πολύ μεταδοτικός ο λόγος του, καλοσύνη του να μας παίρνει μαζί του στα ταξίδια του, στις στιγμές του χρόνου του, από τη γέννησή του. Ποίηση και πεζογραφία αξεδιάλυτα, εκείνα τα θανατερά μανιτάρια θα’ παιξαν μεγάλο ρόλο στη ζωή του. Ποιητής, πεζογράφος, επιστήμονας, η τριαδική μονάδα παρούσα και σφραγίζουσα το βιβλίο. Πινελιές της κυπριακής ιστορίας στον κύριο καμβά της εξιστόρησης, κοινωνικοοικονομικές πτυχές παρούσες, ένα βλέμμα ολοστρόγγυλο στον τόπο και στο χρόνο να ζωντανεύει τις σκηνές. Ίσως ο ανοικτός νυχτερινός ουρανός να του άνοιξε δρόμους για τη νομαδική ζωή και την παγκόσμια σκέψη.

Μεταφερόμαστε επί πτερύγων βιβλίου στο παρελθόν, στο β΄παγκόσμιο πόλεμο, ξαναζούμε τις γνώσεις του και επιβεβαιώνουμε τις δικές μας. Από τις πρώτες σελίδες και η εξήγηση του τίτλου του βιβλίου σελ. 30: «Ωστόσο έφτασε ο καιρός που θα γύριζα πίσω στη έδρα μου στον Καναδά. ‘Οσο όμως το σκέφτομαι καλύτερα, ποια έδρα; Είμαι ένας νομάδας που περιστρέφεται γύρω από τη γη. Κάθισα δυο μέρες στην Πενταλιά. Εδώ το κλίμα είναι διαφορετικό. Αναπόλησα το παρελθόν και ατένισα το μέλλον. Κάπως έτσι ξεκίνησε να γράφεται αυτή η αναφορά. Δεν ξέρω αν θα την πούνε μυθιστόρημα, χρονικό ή τι άλλο. Γράφει κανείς ανασύροντας μνήμες και πράγματα από το βαθύ υπόστρωμα όσων έχει ζήσει, όσων έχει ακούσει και όσων έχει διαβάσει. Και καμιά φορά, από μια λεπτομέρεια, έστω και ευτελή, μπορεί να δημιουργηθεί ένα ολόκληρο σύμπαν. Σημασία έχει πως από δώ ξεκίνησε για να συνεχιστεί ο περίπλους ενός νομάδα. Δεν πρόκειται για αναφορά με στέρεη χρονολογική βάση, Αν το πούμε μυθιστόρημα, ξεκαθαρίζω πως οι ήρωές του είναι δημιουργήματα μιας παραληρούσας φαντασίας που ζουν όμως την πραγματικότητα, την καθημερινότητα, την Ιστορία, τη γεωγραφία, τη μυθολογία του κόσμου. Ούτε και έχει πολλή σημασία αυτό. Άλλωστε, αν για το παρελθόν υπάρχει χρονόμετρο, για το μέλλον δύσκολα ισχύει κάτι τέτοιο. Σίγουρα πάντως, για το θέμα του χρόνου, ισχύει πάντα κάποια σχετικότητα. Θα προτιμούσα, βέβαια, να έγραφα ένα ποίημα, αλλά είναι θέμα χωρητικότητας. Αν και στις μέρες μας τα σύνορα ανάμεσα στην ποίηση και στο πεζό παραμένουν αφρούρητα κι οι διαβάσεις από το ένα είδος στο άλλο εύκολες, αρκεί να γνωρίζει κανείς τα μονοπάτια.» κλείνει το απόσπασμα.

Ο νομάδας ταξιδεύει, μια στην Πενταλιά, μια στην Αθήνα, μια στον Καναδά,  ο φιλοσοφικός και ποιητικός λόγος πλέκονται, το μυθιστόρημα δέχεται μια άλλη πτυχή, την φιλοσοφικο-ποιητική, απόρροια της πολύπλευρης προσωπικότητας του συγγραφέα. Σημασία έχει πως το έργο γίνεται ελκυστικό ενώ ο κύκλος του ανοίγει.

Και παρακάτω, ένα άλλο απόσπασμα, σημαντικό για την κατανόηση της γραφής:

“Εκείνες τις μέρες έπεσε στα χέρια μου η Αργώ του Θεοτοκά. Αν και δεν είχα τον συγγραφέα της σε μεγάλη εκτίμηση, λόγω των θέσεών του στο Κυπριακό, βρήκα την Αργώ εξαιρετικό βιβλίο. Εξάλλου θυμόμουν την ευγένεια, με την οποία με δέχτηκε ο Θεοτοκάς και μου παραχώρησε συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στην Πνευματική Κύπρο. Οι ιδέες του Θεοτοκά στο μυθιστόρημα αυτό με τραβούσαν, αν κι αντιστεκόμουν σε αυτές με το μαρξιστικό υπόβαθρο του νεοφώτιστου που είχα τότε. ‘Ελεγα από μέσα μου «εκφράζει έναν κόσμο της παρακμής». Κι όμως αυτός ο κόσμος του μεσοπολέμου μου φαινόταν πως έμοιαζε σε πολλά με τον δικό μας. Με συνάρπαζε η πάλη των ιδεών των ηρώων του κι ο ωμός ρεαλισμός των περιγραφών του. Στην Αργώ παρελαύνει ο νεοελληνικός αστισμός του μεσοπολέμου με τις διάφορες όψεις του και ταυτόχρονα μισοπροβάλλει ο νέος κόσμος της αμφισβήτησής του. Σταματούσα ιδιαίτερα στον αριβισμό κάποιων ηρώων του κι αναγνώριζα αμέσως τις μορφές κορυφαίων αποστατών, όπως του Μητσοτάκη και του Τσιριμώκου. Ακόμη κι η μορφή του Ανδρέα εξομοιωνόταν με κάποιες όψεις αριβισμού που περιέγραφε ο Θεοτοκάς, και σκεφτόμουν πως έπρεπε σε κάποιο μυθιστόρημα να αποτυπωθεί κι η δική μας εποχή, η μετεμφυλιακή ως τη δικτατορία.  Μια εποχή γεμάτη, τραγική  αλλά κι αισιόδοξη μετά  το ΄60, με μια μικρή αναγέννηση στα Γράμματα, στις  ιδέες, στη μουσική.” Κλείνει το απόσπασμα.

Αν έχεις την τύχη να ζήσεις την ίδια εποχή με τον συγγραφέα, τότε έχεις μπροστά σου ένα ευρύ κύκλο μέσα στον οποίο αναγνωρίζεις τα ίδια γεγονότα ιστορικά, την ίδια κοινωνικοοικονομική κατάσταση της φτώχειας σε διάφορους βαθμούς , το ίδιο εκπαιδευτικό σύστημα, τις ίδιες δεσπόζουσες προσωπικότητες στο πολύπτυχο της ζωής.

Ευτυχισμένη η γενιά που έζησε το κυπριακό από τα γεννοφάσκια του, ζυμωμένο με τον ιδρώτα της καθημερινής ζήσης.

 ΄Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, το μικρό χωριό του Στέφανου, η Πενταλιά, είχε το καφενείο ως κέντρο πολιτικών συζητήσεων και τούτο απετέλεσε ευλογημένη δυνατή βροχή να μεγαλώσει τα σπέρματα πολιτικής σκέψης που έφερε ο συγγραφέας μέσα του. Το δημοψήφισμα του 1950 με χαρακτηριστικό τη μνήμη της οσμής του μελανιού. Έτσι γεννιούνται και ανδρώνονται οι καλαμαράδες. Οι νέοι διαδηλώνουν εναντίον των αποικιοκρατών Άγγλων, αλησμόνητες οι αντιδράσεις των μαθητών το 1953 στη στέψη της βασίλισσας της Αγγλίας. Ακολούθως βρισκόμαστε στον καιρό της ΕΟΚΑ και του αντιαποικιακού πνεύματος. Ο επικός αγώνας, με νεκρούς  έφηβους, τον  Ευαγόρα Παλληκαρίδη, τον  Ιάκωβο Πατάτσο, τον Ανδρέα Ζάκο, στηριγμένους προπάντων στην πίστη. Το κλείσιμο των σχολείων, κατ’ οίκον περιορισμοί, το κάψιμο του δάσους του Κύκκου για να συλλάβουν τον Γρίβα, πρόστιμα των Άγγλων σε κοινότητες όταν είχαν ζημιές – η αρχή της συλλογικής ευθύνης  και οι συνεχείς σχολιασμοί, πολιτικοί, κοινωνικοί, οικονομικοί.

Ο συγγραφέας είναι ένας ταλαντούχος νέος, με πολλές ανησυχίες. Η ιστορία των Γυμνασίων της Πάφου μπορεί να βρει στο βιβλίο του αξιόλογες πληροφορίες, αφού δίνεται ως επί το πλείστον έμφαση στα Γυμνάσια Πάφου. Όπως τεκμηριώνεται, το Κολλέγιο Λιασίδη ήταν ένα προοδευτικό σχολείο ανοικτών οριζόντων. Ο ρόλος του Λιασίδη στα εκπαιδευτικά πράγματα της Πάφου ίσως να μην έχει μελετηθεί, στο βιβλίο όμως βρίσκουμε αρκετή πρώτη ύλη, για  το εκπαιδευτικό σύστημα, τα όνειρα των νέων στα χρόνια του αγώνα για ανώτερες σπουδές, τους ελλαδίτες καθηγητές, το ξύλο, οι τιμωρίες της εποχής, οι απελάσεις ελλαδιτών καθηγητών, οι αξέχαστες στιγμές με την ευτράπελη πλευρά τους. Και βέβαια, οι έρωτες των νέων – έρωτες που έμειναν αγονιμοποίητοι. Δεν είναι μόνο τα γεγονότα, είναι οι κρίσεις, οι γνώσεις, η ψυχολογική εμβάθυνση ή η κοινωνιολογική οπτική γωνία, έστω ο ρόλος της κρατούσας ιδεολογίας.

Ακολουθεί η  φοιτητική ζωή, στο πλοίο- Αθήνα- κατάστρωμα, προσκύνημα ο Πειραιάς.  Τα όνειρα έπαιρναν εκδίκηση. Η συγκίνηση των νέων της εποχής, από την Κύπρο στην Ελλάδα,  το Πανεπιστήμιο στη δεκαετία του 60. Η Αθήνα με τις πληγές ακόμα της μικρασιατικής καταστροφής, οι παράγκες με πρόσφυγες, αλησμόνητοι κινηματογράφοι, λεωφόροι, οδοί, λέσχες, το αστυνομικό κράτος Καραμανλή. Το ταξίδι το κάνουμε μαζί οι ευτυχείς αναγνώστες που έχουμε παραστάσεις των ίδιων τόπων και χρόνων. Και σαν σφήνες φιλοσοφικές- ψυχολογικές οι έννοιες που επιδρούν στην ατομική ζωή και σφραγίζουν, όπως η μοίρα, «οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά».

Η δεκαετία του εξήντα, ανθηρή πνευματικά με τα μεγάλα μεγέθη στην ποίηση και στη μουσική, αλλά και τους εφηβικούς έρωτες.

Κι ύστερα στη σχολική ζωή ως καθηγητής, στην Τεχνική της Πόλης Χρυσοχούς, στο  Γυμνάσιο Πεδουλά, το πνεύμα μιας εποχής που χάθηκε ανεπιστρεπτί.

Η προσωπική ιστορία ακολουθεί την γενικότερη του τόπου μας, με τους κυριότερους σταθμούς στην Κύπρο και στην Ελλάδα, μαχαιριές στην πατρίδα από ξένους και δικούς, με τους ανθρώπους της να αγωνίζονται να την κρατήσουν στη ζωή και στην αξιοπρέπεια.

Ο Στέφανος δεν είναι ο θεωρητικός πανεπιστημιακός, είναι ο ακτιβιστής, ο άνθρωπος που συνδυάζει τη θεωρία και την πράξη, ο αγωνιστής των ιδανικών του, πράγμα που επιβεβαιώνεται σε πλείστες σελίδες του έργου του με τους αγώνες εναντίον της δικτατορίας στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Καταθέτει τις θέσεις του, αντιτίθεται σε ανελεύθερες ή επικίνδυνες για τον τόπο συμφωνίες ή καταστάσεις, παρακολουθεί και κρίνει, παραθέτει ημερολόγια, σημειώσεις, αναλύσεις, δημοσιογραφικά και επιστημονικά κείμενα, ποίηση και πεζογραφία και παντός είδους τεκμήρια των θέσεων και της ζωής του.

Από νωρίς με την ανάγνωση βιβλίων και τον προβληματισμό διαμορφώνει την κοσμοθεωρία του που ακολουθεί και χρησιμοποιεί ως εργαλείο στην προσπάθεια εκλογίκευσης των εξελίξεων. Πλούσιος σε εμπειρίες, δυνατός στις αναλύσεις, ευαίσθητος δέκτης των μηνυμάτων του καιρού του, παρασύρει τον αναγνώστη στη σκέψη και στη βίωση των γιγνομένων. Ιστορικά πλήρης σπουδαίων γεγονότων η εποχή του, η εποχή μας, βρήκε άξιο καταγραφέα και αναλυτή πολυδαίδαλο.

Είναι όμως και η προσωπική ζωή, ο θάνατος της αδελφής που σφραγίζει ανεξίτηλα τις ψυχές των επιζώντων, η μελέτη θανάτου, το συναίσθημα κι η φιλοσοφική ενατένηση των ορίων. Όπως και οι μικρές πινελιές της ζωής στην Πενταλιά που όμως μεγεθυνόμενες κατεύθυναν τη σκέψη και διαμορφώθηκαν σε κοσμοθεωρία. Οι τοκογλύφοι, η εκκλησία και ο ρόλος της, η ιδιοκτησία. Η γνωριμία με τις ξένες χώρες και το πλάτεμα των οριζόντων με τη Γαλλία και τον Καναδά.

Είναι ακόμα τα τάλαντα, το γράψιμο, η ποίηση, η πεζογραφία, η  έκφραση των απόψεων, γνωρίσματα του Στέφανου που μας δίνει την ευκαιρία στον Νομάδα να παρακολουθήσουμε τις απαρχές τους, με τα πρώτα σκιρτήματα και δημοσιεύματα.

Πλούσιος σε τεχνικές αφήγησης, χρησιμοποιεί παν θεμιτό μέσο του γραπτού λόγου, αποσπάσματα από ημερολόγια, διαλόγους, μονολόγους, επιστολές, ποιήματα, αναλύσεις επιστημονικές. Όσο πλούσιο σε περιεχόμενο και ζωή το βιβλίο, άλλο τόσο σε τεχνικές αφήγησης που χωρούν και συγχωνεύονται στο βιβλίο Νομάδας, Α΄ Έξοδος, βιβλίο μετάδοσης ζωής και πείρας στους αναγνώστες.

Ευχαριστήρια στο συγγραφέα πρώτα και σε σας.

Στέλιος Παπαντωνίου

 

ΝΟΜΑΔΑΣ Β΄: ΕΚΒΑΤΑΝΑ

 

Στέλιου Παπαντωνίου

 

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ, ΕΚΒΑΤΑΝΑ

 

Στο τέλος, αυτό συμβαίνει με τους ποιητές που γράφουν πεζά, η ποίηση δεν τους εγκαταλείπει, τους αρέσουν τα παιχνίδια με την ιστορία, τη φιλοσοφία, την αυτογνωσία, αφήνονται ελεύθεροι,  γράφουν κι έτσι τους χαιρόμαστε. Ο μεγαλέξαντρος, η Ρωξάνη η Οφιλία, τα Εκβάτανα και όσα μας ταξιδεύουν, αλλά πάντα επιστρέφουν στην Πενταλιά. Το μέγα δίδαγμα. Από κει που ξεκίνησες, εκεί να επιστρέψεις.

 

Ο συγγραφέας ξέρει να διαβάζει την ιστορία, κάτι παραπάνω από Ιστορία, έλεγχος και κριτική των πηγών, ο επιστήμονας δεν υποχωρεί μπροστά στο μυθιστοριογράφο, που κυκλώνει το θέμα, και περικυκλώνει τους αναγνώστες μέσα στο λαβύρινθο των σκέψεων, γνώσεων και προβληματισμών του, με ωραίες όμως αναφορές, μυθικές  και ποιητικές, αφού ο λογοτέχνης μπορεί να πάει πιο πέρα από τον ιστορικό, δεν παύει όμως να είναι ο επαναστάτης, που ταυτόχρονα παλεύει για την ανατροπή δικτατοριών  και φιλοσοφεί για τη δομή των λογοτεχνικών έργων.

 

Κάποτε λες, οι άνθρωποι στην ίδια εποχή τα ίδια πράγματα αγάπησαν τους ίδιους ποιητές τους ίδιους μύθους, γι’ αυτό και συνεννοούνται, εσωτερικά, τα κοινά δεσμά τόπων και χρόνων και του πνευματικού κλίματος που οδηγούν και πάλι στην αναζήτηση της νεοελληνικής ταυτότητας ή στη διαπίστωση της μέσα από τους μαιάνδρους του ποταμού της σκέψης και της μνήμης.

 

Είμαστε όλοι ξεριζωμένοι από κάπου. Μια χαρακτηριστική φράση μεστή περιεχομένου, ανάμεσα στις ιστορίες μελών της οικογένειας αλλά και της γενικότερης προσφυγιάς που επικρατεί σήμερα στον κόσμο μας. Κι έτσι με μια μονοκοντυλιά, φεύγουμε από την Πενταλιά, πάμε στην Αίγυπτο, στην Αθήνα και μάλιστα στο Παρίσι, τον καιρό των μεγάλων ονομάτων όπως του Σαρτρ, του Ντε Γκολ, του υπαρξισμού ως φιλοσοφίας και τρόπου ζωής και τις συζητήσεις για το επαναστατικό πνεύμα των Γάλλων, με θέσεις και αντιθέσεις, λόγο και αντίλογο, πλατωνικοί διάλογοι ένα πράμα.

 

Τον ίδιο καιρό στην Κύπρο δρα η ΕΟΚΑ Β’ ο Μακάριος και ο Γρίβας, ο καθένας στις θέσεις του, συζητήσεις επί συζητήσεων, το μέλλον αόρατο αλλά μοιάζει  οδυνηρό. Ζούμε με το συγγραφέα για λίγο το Λονδίνο και παρακολουθούμε τις προσωπικές σχέσεις του συγγραφέα με την Ανδρομάχη, οι πολιτικές αναλύσεις μαρξιστικού τύπου και Θουκυδίδειας έμπνευσης εμπλέκονται στις ερωτικές σχέσεις , η διαπλοκή καλλιτέχνη και επιστήμονα είναι εμφανής.

 

Το Πολυτεχνείο κατεβάζει Παπαδόπουλο και ανεβάζει Ιωαννίδη, από δικτατορία σε δικτατορία, συναντήσεις Καραμανλή το 1973 με αμερικανούς, αλλά πάντα τα αρχεία για τον μελετητή είναι ελεγμένα, με πολλή προσπάθεια μπορεί να βρει κανείς την πάσα αλήθεια. Το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου γίνεται ενώ ο συγγραφέας βρίσκεται στο Παρίσι. Η αγωνία, οι προσπάθειες να διευρυνθεί η ομάδα με Ελλαδίτες ονόματα ξακουστά της εποχής, ίσως βοηθήσουν. Η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο είναι γεγονός, όπως και οι προσπάθειες να κατανοήσουν, να διαφωτίσουν, να επιδράσουν, η ομάδα των φοιτητών στη Γαλλία. Η εξιστόρηση των γεγονότων, των κύριων επεισοδίων, των πρωταγωνιστών, της πτώσης της Κύπρου.

 

Η συνάντηση στο  Παρίσι του συγγραφέα με ένα κύπριο φοιτητή που σπούδαζε στη Μόσχα του έδωσε την ευκαιρία να μάθει για τη ζωή στη σοβιετική ένωση και να διαφωτίσει και τους αναγνώστες του, πράγματα γνωστά πλέον, ύστερα από την κατάρρευση της σοβιετικής ένωσης. Ο Στέφανος είναι ένας καλός συζητητής, ξεψαχνίζει, ρωτά τα ουσιώδη, μαθαίνει και ταυτόχρονα διδάσκει, διαφωτίζει.

 

Επιστρέφουμε στα γεγονότα της κυπριακής τραγωδίας, βιασμοί, προσφυγιά, πού και πώς να εξαντλήσει το βάρος των γεγονότων ο συγγραφέας, πώς θα τα έλεγε ο Καβάφης, ποια θα ήταν η στάση του Σεφέρη; Μια σειρά πολεμικών γεγονότων, με τον απαραίτητο έρωτα να απαιτεί τα της ζωής μέσα στις μέρες του θανάτου, κι η πρόσκληση για το Λονδίνο, να αναλάβει μια εφημερίδα παροικιακή. Το Λονδίνο, οι κύπριοι εργοστασιάρχες, οι εφημερίδες, η Εκκλησία, οι φοιτητές  και τα κόμματα της αριστεράς εκεί. Μια γνωριμία με τον κυπριακό κόσμο μας του εξωτερικού.

 

Στο μυθιστόρημα μαθαίνεις πράγματα από πρώτο χέρι, από άνθρωπο που είχε την ευκαιρία στη ζωή του και τις εμπλοκές σε καταστάσεις και τις γνωριμίες με ανθρώπους, έναν οραματιστή, επαναστάτη, που μέσα από τις γνώσεις και την δίψα του διευρύνει τους ορίζοντές του και με τα επιστημονικά του εργαλεία αναλύει και μαθαίνει συνεχώς, ώστε να μεταδίνει  στον αναγνώστη το κλίμα της εποχής, τους προβληματισμούς και τις καταστάσεις, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για μας τους κυπρίους.

 

Η γνωριμία με πολλούς γνωστούς του Λονδίνου και της πολιτικής ζωής,  η γνωριμία με τον Πλουτή Σέρβα του έδωσε ευκαιρία τομής στην κομμουνιστική ζωή των ηγητόρων του ΚΚΚ και του ΑΚΕΛ.

 

Συνάντηση με τον επίσκοπο Πάφου Χρυσόστομο, και σκέψεις για τη μικροπολιτική, τον επαρχιωτισμό, τον τοπικό συμφεροντολογισμό, τα συνθήματα της άνοιξης, του Μάη του 68 στο Παρίσι. Μια επίσκεψη του Λυσσαρίδη στο Λονδίνο  του δίνει ευκαιρία να εκθειάσει το πρόσωπο, να παραθέσει τις παρατηρήσεις του από τον Θουκυδίδη με τον οποίο βαθιά αναστρεφόταν, να καταλήξει όμως στη μάνα του σε μια συγκινητική αποστροφή. Μόνο ο γυρισμός στην Πενταλιά θα δώσει τέλος στα πνευματικά γυμνάσματα.

 

Ευτυχώς δεν μπορεί να πει κανείς στο συγγραφέα, έτσι γράφεται ένα μυθιστόρημα, γιατί έχουμε μπροστά μας ένα κείμενο- περίληψη όλων των κειμενικών ειδών, από ποίηση, πολιτική ανάλυση, Ιστορία, παράθεση κειμένων παντός είδους, ένας πολύπλευρος συγγραφέας ένα πολύπτυχο κείμενο μας δίνει, με τις  λογοτεχνικές ποιητικές νησίδες του, το φιλοσοφικό του λόγο, την ρεαλιστική του γραφή, τις εμβαθύνσεις στη γνώση και ανάλυση γνωστών του περιοχών του επιστητού. Ωφελημένοι βγαίνουμε από την ανάγνωση.

 

Η ανατροφή του μικρού παιδιού τους, οι θεωρίες του Πιαζιέ, οι προβληματισμοί για τη δεύτερη διατριβή του, μας περιδιαβάζουν σε μεθοδολογικά επιστημονικά θέματα ανάμικτα με τη φαντασία και τις σημαντικές γνωριμίες του με προσωπικότητες της εποχής. Η σφραγίδα όμως όλων των ιστορικών συγκρίσεων και αναφορών είναι η αρετή και η θυσία για ελευθερία και ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

 

Βιβλία που διάβασε, θεωρίες μαρξιστικές στη βάση τους, η αντίθεση ανάμεσα στο ατομικό και στο κοινωνικό, αντιθέσεις χαρακτήρων, οπτικής γωνίας μελέτης των πραγμάτων, η Μυριόβιβλος του Φωτίου σε τελευταία ανάλυση. Η σύγκρουση ατομικού- οικογενειακού με το κοινωνικό προβληματίζει τον ήρωα, η σύγκρουση ανάμεσα στην κοινωνική στράτευση και στην ευθύνη απέναντι στην οικογένεια, φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό πρόβλημα, καμιά φορά λες, με τι ασχολούνται οι άνθρωποι ή η γνώση ως πρόξενος δυστυχίας, ένας λαβύρινθος για γερά νεύρα, βγες άνθρωπέ μου έξω, δες το φως της ζωής, στενός κορσές σου έγιναν οι θεωρίες! Η συγγραφή της δεύτερης διδακτορικής διατριβής, με θέμα την πολιτική ζωή της δεκαετίας του 60 περίπου, με την αποστασία, το Ιουλιανό πραξικόπημα, και τις παρεμβάσεις Σβορώνου στη συγγραφή, μας παραπέμπουν σε γεγονότα που ζήσαμε, αλλά εδώ πρόκειται για την ερμηνεία τους, για την οπτική γωνία, τα επιστημονικά εργαλεία που πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Παίρνει το δοκτοράτο και ο προβληματισμός για το μέλλον συνεχίζεται, τα όνειρα και η πραγματικότητα, η ποίηση του Ρεμπώ κι η παραμονή του στην Κύπρο, καταφυγή του επιστήμονα και ποιητή.  Ο μυθιστοριογράφος βρίσκει διάφορους τρόπους να εκφραστεί, μέσω άλλου μυθιστορήματος ως παράλληλου κειμένου ή μέσω άλλων ποιητών και πεζογράφων που εξυπηρετούν το στόχο του και τη συνέχεια της εξέλιξης της ιστορίας πολυτρόπως, φιλοσοφώντας για τη συγγραφή, κάποτε με επιτυχημένες σελίδες κάποτε όμως έχει τις μεταπτώσεις της η γραφή, κάνει κοιλιά κατά το λεγόμενο. Μια επίσκεψη όμως της οικογένειας στην Ισπανία ξαναφέρνει το ζωντανό ρυθμό στην αφήγηση, την οπτική και δραματική της υφή, ιδιαίτερα χάρη στην ύπαρξη του μικρού Ιάσονα, που βρίσκεται ανάμεσα στο συγγραφέα και την Ανδρομάχη. Κι ύστερα η επίσκεψη στη Λισαβόνα, η επανάσταση μια μαγική λέξη, ελκυστική, κι η επιστροφή στο Παρίσι. Η εναλλαγή των ονομάτων των πρωταγωνιστών, η εναλλαγή μυθιστορημάτων μέσα από το ένα να βλέπει τη συνέχεια ή σαν καθρέφτη το άλλο, πραγματικότητα και φαντασία, είναι στη διαρκή ροή του έργου, όχι πως δεν αποφάσισε ο συγγραφέας πώς θα διέλθει των προβλημάτων, αλλά διότι αποφάσισε όλα τα είδη λόγου να χρησιμοποιήσει, αφού του είναι οικεία, και να επικαλείται από μυθολογία ως την πάσα επιστήμη………

 

Χαρακτηριστικό είναι το πιο κάτω απόσπασμα από το τριακοστό κεφάλαιο.

 

Εκείνες τις μέρες ξανάπιασα το μυθιστόρημα που είχα αρ­χίσει να γράφω πριν από δύο χρόνια και αποφάσισα να το δουλέψω. Η ιστορία πήγαινε πίσω στον Στέφανο, τον πα­λιό συμμαθητή μου και τις φαντασιώσεις του….

 

Κάποτε η ζωή του Στέφανου με γοήτευε και γι’ αυτό ήθελα να τη διηγηθώ. Τώρα όμως, όχι. Και αν ο Στέφανος εξελισσόταν μεγάλος σε κάτι από όλα όσα ασχολιόταν; …

 

Το μυθιστόρημα δεν προχωρούσε. Έκανα σημειωτόν και κύκλους επί τω αυτώ κι επί τα ίδια. Ο Στέφανος ήταν δυσκο­λοχώνευτος. Προσπάθησα να εφεύρω μια ιστορία που θα τον ξεπερνούσε και θα τον τοποθετούσε σε ένα φανταστικό κά­δρο. Αδύνατο. Ο πραγματικός Στέφανος ξεπηδούσε πάντα μπροστά μου. Αυτό, λοιπόν, δεν θα ήταν μυθιστόρημα, αλλά βιογραφία του Στέφανου. Μια βιογραφία, όμως, είναι Ιστορία. Και τι ενδιαφέρον μπορούσε να έχει η ζωή του Στέφανου για την Ιστορία; Μόνο ως περίπτωση κοινωνιολογικής μελέτης μιας εποχής θα είχε νόημα η βιογραφία του. Και ως ψυχολογι­κό πορτρέτο ενός ατόμου με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά… Το ήξερα, ο Στέφανος θα με βασάνιζε συνέχεια, αν δεν τον ξεφορτωνόμουν σε ένα μυθιστόρημα, σε μια βιογραφία. Τέλος πάντων, αν δεν έβαζα τη ζωή του στο χαρτί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Το καλύτερο θα ήταν να τον ενέτασσα στην πα­ρούσα διήγηση, μα δεν έγινε κατορθωτό. Η δυσκολία της σύν­θεσης παρέμενε. Θα με κατηγορούσαν, ίσως, οι κριτικοί ότι ενέταξα ένα δεύτερο μυθιστόρημα μέσα στο πρώτο. Μολονότι ο εγκιβωτισμός δεν είναι κάτι κακό. Ένα μυθιστόρημα για τον Στέφανο θα ήταν και βιωματι­κό. Τι το κακό; Υπάρχουν και βιωματικά μυθιστορήματα. Και πολλές φορές είναι πιο ζωντανά από αυτά της απόλυτης φαντα­σίας, αν υπάρχει απόλυτη φαντασία σε μια μυθιστορηματική αφήγηση. Φτάνει να έχουν πετυχημένη πλοκή. Ούτως ή άλλως, σε ένα βιωματικό μυθιστόρημα τα γεγονότα μυθοποιούνται. ….Θα το ξαναπροσπαθήσω αυτό το μυθιστόρημα με τον Στέ­φανο. Διότι ουκ εά με καθεύδειν η ιδέα να γράψω ένα μυθιστό­ρημα γι’ αυτό τον άτυχο παλιό συμμαθητή.»

 

Η καταφυγή σε γραφές άλλων, στο ημερολόγιο της Νεφέλης, στο μυθιστόρημα της Χ, σε συνομιλίες με φίλους στην προσπάθεια να παρουσιάσει αλλά προπάντων να ερμηνεύσει τα γεγονότα, βοηθούν το μυθιστόρημα να κυλίσει άνετα, στην ποικιλία των γραφών. Βρισκόμαστε στη μεταπολίτευση, η Κύπρος έχει πληρώσει το τίμημα, ο Καραμανλής και η διακυβέρνησή του, η προσπάθεια των λοιπών να κατανοήσουν τι συμβαίνει, να αποσιωπήσουν το κυπριακό προβάλλοντας συνεχώς το Πολυτεχνείο, γεγονότα που ζήσαμε και βαθιά κατανοήσαμε. Οι προβληματισμοί για το μυθιστόρημα συνεχείς, για παράδειγμα:  «Το μυθιστόρημα ανοίγει, λοιπόν, ένα παράθυρο όχι μόνο στον κόσμο της λογοτεχνίας, αλλά και σε αυτόν της φιλοσο­φίας, της Ιστορίας, του μύθου, του θρύλου, μα και της γεωπο­λιτικής. Και όλα αυτά έχουν τη δική τους δυναμική. Άλλωστε αυτή η γεωπολιτική οπτική υπάρχει σε όλα τα μεγάλα έργα. Πάρτε, για παράδειγμα, την Ιλιάδα ή την Οδύσσεια του Ομή­ρου.»

 

Όσο κι αν φαίνονται όλα αυτά πολύ φιλολογικά, είναι ενδιαφέροντα. Φιλόλογος είσαι, θα μου πείτε!

 

Και βρισκόμαστε στην Αμερική, ύστερα βέβαια από συζητήσεις  και αναζητήσεις, προβληματισμούς, γνώσεις, στάσεις και αντιστάσεις. Ο συγγραφέας δεν αφήνει ευκαιρία ανεκμετάλλευτη, είναι στη φύση του να ερευνά, να γνωρίζει, να ερμηνεύει. Πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω, ή θεωρίης είνεκεν.  Στον Ηρόδοτο ο Κροίσος λέει στον Σόλωνα “ως φιλοσοφέων γήν πολλήν θεωρίης είνεκεν επελήλυθας”.

 

Όμως, έστω και με δεύτερο δοκτοράτο, το Δημοτικό της Πενταλιάς δεν το ξεχνά, και αναζητεί το απολυτήριο του Δημοτικού του Σχολείου, επιστροφή στην παιδική αθωότητα και στη γενέθλια γη. Χρωστάμε.

 

Ο προβληματισμός για το μυθιστόρημα δεν παύει, ίσως για να συνειδητοποιήσει ο ίδιος τι κάνει, ίσως για να δώσει τις άλλες πτυχές του είδους αυτού του λόγου, για παράδειγμα διαβάζουμε: Το σημερινό μυθιστόρημα είναι πολυεπίπεδο και το χαρακτηρίζει η πολυπλοκότητα και η πολυφωνία περιεχομέ­νου, χαρακτήρων και ιδεών. Δεν ξέρω αν μπορούμε να μιλού­με ήδη για μετα-μυθιστορηματικό λόγο ή μετα-μυθιστόρημα.»

 

Και ακόμα, για τη σχέση Ιστορίας και Λογοτεχνίας, τα ακόλουθα:

 

«Αυτό που παρατηρείται συνήθως είναι ότι Ιστορία και λο­γοτεχνία συμβαδίζουν στον τρόπο που εκφράζουν το ιστορικό γίγνεσθαι, διότι εκφράζουν την ίδια εποχή, τις ίδιες ιδέες, την ίδια νοοτροπία. Και περισσότερο εκφράζουν τον ίδιο κυρίαρχο λόγο. Μπορεί η λογοτεχνία να ανοίγει καμιά φορά τον δρό­μο στην Ιστορία, επειδή έχει λιγότερους περιορισμούς στον τρόπο, με τον οποίο αναφέρεται στα γεγονότα. Με αυτή την έννοια δίνει μια πιο αληθινή γεύση της Ιστορίας στον αναγνώ­στη. Ειδικά το μυθιστόρημα ανοίγεται σε έναν κόσμο στον οποίο δεν μπορεί να επεκταθεί η ιστορική μελέτη. Αλλά ακόμη και η ποίηση έχει αυτό το προνόμιο. Το καβαφικό παράδειγμα είναι το πιο χτυπητό, αλλά δεν είναι το μόνο.»

 

Με την παράθεση των πιο πάνω καίριων επισημάνσεων του συγγραφέα δίνουμε μια συνοπτική θεώρηση του τρόπου με τον οποίο γράφει και πώς αντιμετωπίζει αυτό που γράφει ως μυθιστόρημα.

 

Είναι μερικές σελίδες ωραιότατες γιατί ασχολούνται με το ωραιότατο, τον έρωτα, πλατωνικό ή  μη, πραγματοποιημένο ή στις απαρχές της φαντασίας ή φαντασίωσης.

 

Η ιστορία όμως κάπου πρέπει να κλείσει, κι αυτό θα γίνει βέβαια στην Κύπρο, στην Πενταλιά βασικά. Ο επίλογος έστω μια περιληπτική θεωρητική τοποθέτηση για το εγχείρημα της συγγραφής. Μεγάλο πρόβλημα το μυθιστόρημα, η συγγραφή, ο γενέθλιος τόπος, η παιδική ηλικία, η Ιστορία των ιδεών και των πολιτικών εξελίξεων.

 

Ο Νομάδας Β΄Εκβάτανα, αποτελεί μια πλούσια κιβωτό. Ο αναγνώστης αμειφθήσεται.

 

Στέφανου Κωνσταντινίδη, Νομάδας: Γ Μετά τα Εκβάτανα, μυθιστόρημα,

Εκδόσεις Βακχικόν

Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης με την τριλογία του Νομάδας Α΄ Η Έξοδος, 2017, Β΄Εκβάτανα, 2018,  Γ΄Μετά τα Εκβάτανα, 2019, έχει θέσει την σφραγίδα του στη κυπριακή λογοτεχνία αφού το έργο του έχει συνέχεια και συνέπεια στην υπόθεση και στον τρόπο γραφής.

Ο Νομάδας,  σχηματισμένη πια έννοια στο νου των μυημένων, με γνωρίσματα γενικά και ειδικά, η ζωή ενός ανθρώπου που μετέχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή, μάχιμος, πολυτάλαντος, στην Κύπρο και στο εξωτερικό, Ελλάδα, Γαλλία, Καναδά. ‘Ενας σύγχρονος Οδυσσέας της ζωής και της λογοτεχνίας, με τις διαρκείς αναζητήσεις του.

Το Γ΄ μέρος της τριλογίας, με την ίδια αγάπη στη γενέθλια γη, συνεχίζει το ταξίδι της ζωής. Στη ρίζα η Πενταλιά και περίγυρος η παγκόσμια ιστορία των επαναστάσεων και της ποίησης. Ευαίσθητος στις κοινωνικές αλλαγές και αδικίες, με συντρόφους της σύγχρονης πολυειδούς αναζήτησης, διανοητής, μελετητής, ερευνητής της κοινωνίας, της Ιστορίας και της γλώσσας μας.

Βρισκόμαστε στο Μοντρεάλ, ταξιδεύουμε μαζί του, ανιχνεύουμε τον τόπο και τον χρόνο, κρίσεις, συγκρίσεις, το ελληνικό στοιχείο ελκυστικό όπου γης. Το μεγάλο  πρόβλημα της αναζήτησης πόρων ζωής, την εξεύρεση εργασίας σε ξένη χώρα συνοδεύουν τραγούδια της εποχής, αποτύπωση των ψυχικών καταστάσεων του ήρωα, που γράφει σε πρώτο πρόσωπο. Η κομματική ζωή της εποχής, ιδιαίτερα του Πασοκ, ιδωμένη από τα έσω και προπάντων η διαρκής αναφορά στο μυθιστόρημα ως είδος λόγου και στους μεγάλους μυθιστοριογράφους, επανειλημμένη αναφορά, φανερώνει την ανάγκη της αυτοβεβαίωσης και θεωρητικής θεμελίωσης του λογοτεχνικού είδους. Η ανάγκη καταφυγής στα της λογοτεχνίας - παρά το ότι έγραψε τρία μυθιστορήματα/ τριλογία- είναι μια απόδειξη του ατελεύτητου προβληματισμού για το είδος τούτο του λόγου.

«Και ξέρω πως στη μυθιστορηματική γραφή δεν υπάρχουν προσωπικά βιώματα σε πρώτο βαθμό. Μεταστοιχειώνονται σε λογοτεχνία, ξαναβιώνονται από τους ήρωες του μυθιστορήματος με τον δικό τους τρόπο, γιατί έχουν τη δική τους ζωή.»

Οι τύποι επιβεβαιώνουν τους κλασσικούς ανθρώπινους τύπους, Ελλαδιτών ιδιαίτερα, και συμβάλλουν στη γενικότερη αυτογνωσία.  Και για διέξοδο ως επί το πολύ ένα ποίημα. Βρισκόμενος σε ξένη χώρα ζει την πολιτική κατάσταση μεταδίνοντάς μας το πνεύμα τόπων και καιρών με ανοίγματα στην Ιστορία και σε ανάλογους παραλληλισμούς.

Επανέρχεται όμως τακτικότατα στο είδος μυθιστόρημα. « Η γραφή του, το ανέβασμα από το προσωπικό στο συλλογικό και με μια γραφή που να σπρώχνει λίγο παραπέρα από τα εσκαμμένα... Και όμως ο προβληματισμός για τη γραφή οδηγεί σε μια μορφή δημιουργικότητας.»

Ανάμεσα στον ύπνο και τον ξύπνιο όνειρα που ταξιδεύουν πρωταγωνιστή και αναγνώστες στο χρόνια τα παλιά, στο γενέθλιο τόπο, στην αγάπη της πολύτεκνης φτωχής μάνας σε σύγκριση με τα σύγχρονα, συμπληρώματα θησαυροφυλακίων λαογραφικά ενδιαφέροντα, και ο Προυστ.

Γνώστης των διεθνών σχέσεων, ιδιαίτερα των προβλημάτων του Καναδά, ενώ περιδιαβάζει στον άγνωστό μας λαβύρινθο, ο μίτος τον οδηγεί πάλι στην προβληματική του μυθιστορήματος, «το θέμα δεν είναι να περιγράφεις τι συνέβη στην παιδική, την εφηβική ή την ώριμή σου ηλικία αλλά να τα μετατρέπεις σε λογοτεχνία, σε μια προέκταση από το βιωματικό στο συλλογικό και το κοινωνικό» κριτική λυδία λίθος και για τον Νομάδα.  

Η συμμετοχή στην κομματική ζωή της παροικίας, ο ρόλος της Εκκλησίας, γνωριμίες με πολιτικά πρόσωπα, το γλωσσικό πρόβλημα της ελληνικής, γραμμένα έτσι ώστε στο κάθε κεφάλαιο να συμβαδίζει το ρεαλιστικό στοιχείο της καθημερινότητας με μια πνευματική προβληματική με επαναφορά στο κύριο θέμα, το μυθιστόρημα.

«Τελικά γράφω μυθιστόρημα ή δοκίμιο; Σοφός βέβαια δεν είμαι ή μπορεί και να είμαι λίγο, ακολουθώντας τον Πλάτωνα και τη Διοτίμα του, αλλά μάλλον είμαι κοινωνικός στοχαστής με πολλά ερωτηματικά. Κι από τον κοινωνικό στοχαστή περνώ στον κοινωνικό ακτιβιστή. Προσπαθώ να συνδυάσω τον στοχασμό με τον ακτιβισμό, μια μορφή διαλεκτικής, ελκυστική κι ελπιδοφόρα. Άρα γράφω μυθιστόρημα στο πλαίσιο αυτής της διαλεκτικής. Αποποιούμαι το ρόλο του του κεντρικού ήρωα, ο μυθιστορηματικός ήρωας, Απόλλωνας Θρασυβουλίδης, έχει τη δική του αυτοτέλεια.»

Οι μνήμες της Πενταλιάς αλλάζουν το καναδέζικο κλίμα, οικείος τόπος, άνθρωποι, κοινωνική ζωή, με το καφενείο κέντρο πληροφόρησης και διακίνησης ιδεών.

Ο Νομάδας δεν είναι μόνο στους τόπους και στους καιρούς ταξιδευτής, μα και στις ιδέες, στη Φιλοσοφία και Κοινωνιολογία, στην Ιστορία και στις Τέχνες, τη λογοτεχνία ιδιαίτερα. Αν πρόκειται να μελετήσει κανείς τα περί μυθιστορήματος στο έργο του Στέφανου Κωνσταντινίδη, θα βρει συγκεντρωμένο πολύ το υλικό.

Η οικογενειακή ζωή, με την ποίηση και τη μυθολογία, την γενικότερη πολιτική ζωή της Κύπρου και της Ελλάδας, επανέρχεται ύστερα από πολλή περιδιάβαση στην ξένη. Παραλληλισμοί, συγκρίσεις, συγκρούσεις που ηρεμούν, όταν ο συγγραφέας επανέρχεται στη γενέθλια γη, πάππου προσπάππου, με αξέχαστες ιστορίες, με προσμίξεις Δαρβίνου, Μαρξ, Φρόυδ, των πνευματικών του εν μέρει πατριαρχών.

Γραφή συνειρμική πολλές φορές, δίνει την ευκαιρία στο συγγραφέα να αρπάζεται από ιδέες, βιβλία, θεωρίες, προβλήματα, να καταγράφει αποσπάσματα από κείμενα, ρεαλιστής ως επί το πλείστον με τα διαλείμματα τα ποιητικά και του ονείρου σουρρεαλιστικά, με διόδους στη ζωή των άλλων μέσω των γραφτών τους, ημερολογίων ή βιβλίων τους, οπότε και έτσι και με την ομαδική ζωή και τα προβλήματα, κομματικά ή της παροικίας, αναγόμαστε στο γενικότερο, όπως ο ίδιος δηλώνει «Εγώ  πιστεύω σε μια μυθιστορηματική γραφή συντεταγμένης αταξίας!» Ίσως αυτή να είναι και η σφραγίδα του στο σύγχρονο μυθιστόρημα στην Κύπρο. Μυθιστορηματική δοκιμή. Με μύθο, ιστορία, και δοκιμιακό λόγο περί μυθιστορήματος. Και όχι μόνο.

Στέλιος Παπαντωνίου