ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ «ΝΟΜΑΔΑΣ, Α΄ Η ΕΞΟΔΟΣ» [ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ]
Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είναι γνωστός στην Κύπρο, - άλλο στο
εξωτερικό- γιατί με τα άρθρα του στον Κυριακάτικο Φιλελεύθερο αποδεικνύει πως ποτέ του δεν ξεχνά
την πατρίδα και συνεχώς παρακολουθεί κάθε πολιτική κίνηση. Από τη μαθητική του ηλικία
έδειξε τα ενδιαφέροντά του, που ήταν
πολλά, όχι μόνο θεωρητικά αλλά και πρακτικά, μέτοχος σε αγώνες και υπερασπιστής
του δικαίου και της δημοκρατίας. Παράλληλα όμως διψούσε για μάθηση και για
έκφραση, εξ ου και οι σπουδές του και οι αναζητήσεις του στην ποίηση και στη
δημοσιογραφία και απαιτητικότερα στην πεζογραφία. Ήδη το βιβλίο του «Νομάδας Α΄
Η Έξοδος» παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία και σχολιάστηκε ποικιλότροπα.
Η αλήθεια είναι πως ο τίτλος Νομάδας προβληματίζει αλλά και
απαντά πολύπλευρα στο ερώτημα: τι σημαίνει νομάδας, και γιατί να διαλέξει ο
Στέφανος αυτό τον τίτλο; Νομαδικός λαός είναι
αυτός που τριγυρνά από τόπο σε τόπο. Όπως ένας νομάδας νιώθει και ο
συγγραφέας, το αισθάνεται και το μεταδίδει και στους αναγνώστες. Ο άνθρωπός μας
μπαίνει στο αυτοκίνητο, στο τρένο, στο καράβι, στο αεροπλάνο και κινά για
ξένους τόπους κι άλλα μέρη.
Κι όμως στενή δεν του στεκόταν η Πενταλιά, μ’ ένα τόσο ανοιχτό
τοπίο, εκεί ψηλά ν’ αγναντεύει τα γύρω χωριά και τη νύχτα τον έναστρο ουρανό. Ίσως
αυτό –λέω- να στάθηκε η αιτία: η απλωσιά
κι ο άγνωστος κόσμος των αστεριών, να επεκτάθηκε στον κόσμο της γνώσης, της
φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, των ξένων γλωσσών, της ποίησης,
της μουσικής, της πολιτικής τέχνης και δράσης∙ αυτός ο κόσμος-με λίγα λόγια- αναδύεται από το
μυθιστόρημά του.
Ο κοσμογύριστος Οδυσσέας, με τις γνώσεις και τις περιπέτειές
του, με τις Κίρκες και τους Κύκλωπες, και την μία Ιθάκη, την Κύπρο, που δε
φεύγει από το νου του όσο κι αν της ξεφεύγει, όσο κι αν απομακρύνεται δεν της
ξεκολλά, γι’ αυτό και γράφει συνεχώς σε παντοία μέσα, για να είναι σε επαφή με τον
τόπο του, γερά δεμένος με την ποίηση, τις επιστήμες και τέχνες.
Μεγάλη ευτυχία είναι οι ιστορικοί χρόνοι συγγραφέα και
αναγνώστη να συμπίπτουν, έστω και λιγάκι, όπως και οι τόποι μας. Τότε διαβάζουμε
και ξαναζούμε μαζί του, τα κοινά μαθητικά χρόνια μας τον καιρό του αγώνα της
ΕΟΚΑ, ο ένας στην Πάφο ο άλλος στη Λευκωσία, την κοινή φοιτητική ζωή στην
Αθήνα, ένα χρόνο πάνω ένα κάτω, γνώριμα μονοπάτια που περπατήσαμε. Είναι όμως
κι άλλα, που δεν ξέρουμε και μαθαίνουμε, για την έξοδο, τη Γαλλία και τον
Καναδά. Το βιβλίο είναι ένας πλήρης κόσμος, πλούσιος σε εμπειρίες, γνώσεις,
απόλαυση αισθητική σε διάφορες στιγμές και σελίδες του.
Τι είναι όμως το βιβλίο αυτό; Αυτοβιογραφία, μυθιστόρημα,
μυθιστορία, χρονικό, καλά να πάθει όποιος προσπαθεί να βρίσκει ταμπελίτσες και
να ταξινομεί τα σύγχρονα βιβλία, που δεν ξεχωρίζουν την ποίηση από την
πεζογραφία, το ένα είδος ή το άλλο. Αυτά είναι για όσους νιώθουν στήριγμα της
γνώσης τους όρους, δεν λαμβάνουν όμως υπόψη πως όρος είναι και περιορισμός, και
πώς να περιορίσεις τον Νομάδα!
Μας φτάνει πως έχουμε να κάμουμε με
ένα βιβλίο που έχει ταυτότητα, συνέπεια, πλούτο γνώσεων, ποίηση και πεζογραφία,
απομνημονεύματα και επιστολές, χρονικά, ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, πολιτικές
αναλύσεις, σκέψεις, ενέργειες, πράξεις, συναισθήματα και βιώματα,
προβληματισμούς, ταξίδια κάποτε στο άγνωστο και στην προβληματίζουσα μοίρα.
Αν ξετυλίγουμε το κουβάρι
χρονολογικά, θα αρχίσουμε από την παιδική ηλικία στην Πενταλιά, τους γονείς και
δασκάλους, τη ζωή στο χωριό, τις πρώτες αναζητήσεις, κι ύστερα στο Κολλέγιο
στην Πάφο, μια ζωή που ανοίγει παράθυρα, γνωριμίες με εξ Ελλάδος καθηγητές του
καιρού εκείνου, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, τον αγώνα του 55-59, τη συμμετοχή
σ’ αυτόν και την εκδίπλωση της συμμετοχής στα κοινά με τα πρώτα διαβάσματα και
τις αριστερές πολιτικοοικονομικές καταβολές. Και τις συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου
και τα παρεπόμενα.
Κι ύστερα η απόφαση για σπουδές, να
τον κυνηγά η φτώχεια μα να μην τα βάζει κάτω, κι η Αθήνα με τις αγάπες της, τις
σπουδές, τον κόσμο της δεκαετίας του εξήντα, με την πολιτιστική κίνηση και τους
πνευματικούς ανθρώπους που γνώρισε εν πολλοίς μέσω συνεντεύξεων που τους
ζητούσε, υπακούοντας ταυτόχρονα στη δημοσιογραφική του κλίση. Τραυματικό
γεγονός ο θάνατος της αδελφής του, κι ύστερα το Παρίσι κι οι αντιδικτατορικές συζητήσεις και
αναποτελεσματικές ενέργειες με όλα τα
γνωρίσματα της ελλαδικής ουρανοπορείας και θεωρητικολογίας, με πρόσωπα όμως που
σφράγισαν την εποχή.
Αν όμως δεν πάρουμε τη χρονική γραμμή, θ’
αναζητήσουμε στο βιβλίο τον ζωντανό νέο
πρωταγωνιστή με τη δραστήρια και πλήρη ζωή αλλά και τα βιώματα του θανάτου, τον
προβληματισμό γι’ αυτόν , την οικονομική κατάστασή του, της οικογένειας και των
τόπων της ζωής του, την κοινωνική του ζωή και τις κοινωνιολογικές του
αναλύσεις, τα πολιτικά πράγματα στην Κύπρο και στην Ελλάδα από το 1955 και
εξής, με τις τοποθετήσεις και τις αναλύσεις του, το συναισθηματικό του κόσμο
και τις ιστορικές του γνώσεις, την επιστημονική πολυμέρεια και τα ερείσματα των
σκέψεων, προβληματισμών και ενεργειών του, το ήθος και την ηθικότητά του, τα
καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα και τάλαντα, την ποιητική του και ρητορική του,
τις μεταφυσικές του αγωνίες, χωρίς το Θεό.
Όλα αυτά αποδεικνύουν για μια ακόμα
φορά το πλούσιο του βιβλίου, ένα υλικό που κατά το δυνατόν τιθασεύεται με την
τάξη, αλλά και πάλι κάτι διαφεύγει. Λέει κι ο Σεφέρης, το χαρτί σου επιστρέφει
αυτό που είσαι. Καθρέφτης του συγγραφέα είναι το βιβλίο του.
Νιώθω πολύ τυχερός που μιλώ για το μυθιστόρημα του Στέφανου Κωνσταντινίδη Νομάδας
Α΄Η έξοδος, γιατί από την αρχή το βρίσκω ποιητικότατο και μου αρέσει η γραφή
του. Ιδιαίτερα εκείνος ο ρόλος του ονείρου, μέσα ή έξω από αυτό, σηκώνει μια
πραγματεία. Στέφανος Κωνσταντινίδης, 1941, Πενταλιά και οι παρυφές του ονείρου.
Πολύ μεταδοτικός ο λόγος του, καλοσύνη του να μας παίρνει μαζί του στα ταξίδια
του, στις στιγμές του χρόνου του, από τη γέννησή του. Ποίηση και πεζογραφία
αξεδιάλυτα, εκείνα τα θανατερά μανιτάρια θα’ παιξαν μεγάλο ρόλο στη ζωή του.
Ποιητής, πεζογράφος, επιστήμονας, η τριαδική μονάδα παρούσα και σφραγίζουσα το
βιβλίο. Πινελιές της κυπριακής ιστορίας στον κύριο καμβά της εξιστόρησης,
κοινωνικοοικονομικές πτυχές παρούσες, ένα βλέμμα ολοστρόγγυλο στον τόπο και στο
χρόνο να ζωντανεύει τις σκηνές. Ίσως ο ανοικτός νυχτερινός ουρανός να του άνοιξε
δρόμους για τη νομαδική ζωή και την παγκόσμια σκέψη.
Μεταφερόμαστε επί πτερύγων βιβλίου
στο παρελθόν, στο β΄παγκόσμιο πόλεμο, ξαναζούμε τις γνώσεις του και
επιβεβαιώνουμε τις δικές μας. Από τις πρώτες σελίδες και η εξήγηση του τίτλου
του βιβλίου σελ. 30: «Ωστόσο έφτασε ο καιρός που θα γύριζα πίσω στη έδρα μου
στον Καναδά. ‘Οσο όμως το σκέφτομαι καλύτερα, ποια έδρα; Είμαι ένας νομάδας που
περιστρέφεται γύρω από τη γη. Κάθισα δυο μέρες στην Πενταλιά. Εδώ το κλίμα
είναι διαφορετικό. Αναπόλησα το παρελθόν και ατένισα το μέλλον. Κάπως έτσι
ξεκίνησε να γράφεται αυτή η αναφορά. Δεν ξέρω αν θα την πούνε μυθιστόρημα,
χρονικό ή τι άλλο. Γράφει κανείς ανασύροντας μνήμες και πράγματα από το βαθύ
υπόστρωμα όσων έχει ζήσει, όσων έχει ακούσει και όσων έχει διαβάσει. Και καμιά
φορά, από μια λεπτομέρεια, έστω και ευτελή, μπορεί να δημιουργηθεί ένα ολόκληρο
σύμπαν. Σημασία έχει πως από δώ ξεκίνησε για να συνεχιστεί ο περίπλους ενός
νομάδα. Δεν πρόκειται για αναφορά με στέρεη χρονολογική βάση, Αν το πούμε
μυθιστόρημα, ξεκαθαρίζω πως οι ήρωές του είναι δημιουργήματα μιας παραληρούσας
φαντασίας που ζουν όμως την πραγματικότητα, την καθημερινότητα, την Ιστορία, τη
γεωγραφία, τη μυθολογία του κόσμου. Ούτε και έχει πολλή σημασία αυτό. Άλλωστε,
αν για το παρελθόν υπάρχει χρονόμετρο, για το μέλλον δύσκολα ισχύει κάτι
τέτοιο. Σίγουρα πάντως, για το θέμα του χρόνου, ισχύει πάντα κάποια
σχετικότητα. Θα προτιμούσα, βέβαια, να έγραφα ένα ποίημα, αλλά είναι θέμα
χωρητικότητας. Αν και στις μέρες μας τα σύνορα ανάμεσα στην ποίηση και στο πεζό
παραμένουν αφρούρητα κι οι διαβάσεις από το ένα είδος στο άλλο εύκολες, αρκεί
να γνωρίζει κανείς τα μονοπάτια.» κλείνει το απόσπασμα.
Ο νομάδας ταξιδεύει, μια στην
Πενταλιά, μια στην Αθήνα, μια στον Καναδά,
ο φιλοσοφικός και ποιητικός λόγος πλέκονται, το μυθιστόρημα δέχεται μια
άλλη πτυχή, την φιλοσοφικο-ποιητική, απόρροια της πολύπλευρης προσωπικότητας
του συγγραφέα. Σημασία έχει πως το έργο γίνεται ελκυστικό ενώ ο κύκλος του
ανοίγει.
Και παρακάτω, ένα άλλο απόσπασμα,
σημαντικό για την κατανόηση της γραφής:
“Εκείνες τις μέρες έπεσε στα χέρια
μου η Αργώ του Θεοτοκά. Αν και δεν είχα τον συγγραφέα της σε μεγάλη εκτίμηση,
λόγω των θέσεών του στο Κυπριακό, βρήκα την Αργώ εξαιρετικό βιβλίο. Εξάλλου
θυμόμουν την ευγένεια, με την οποία με δέχτηκε ο Θεοτοκάς και μου παραχώρησε
συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στην Πνευματική Κύπρο. Οι ιδέες του Θεοτοκά στο
μυθιστόρημα αυτό με τραβούσαν, αν κι αντιστεκόμουν σε αυτές με το μαρξιστικό
υπόβαθρο του νεοφώτιστου που είχα τότε. ‘Ελεγα από μέσα μου «εκφράζει έναν
κόσμο της παρακμής». Κι όμως αυτός ο κόσμος του μεσοπολέμου μου φαινόταν πως
έμοιαζε σε πολλά με τον δικό μας. Με συνάρπαζε η πάλη των ιδεών των ηρώων του
κι ο ωμός ρεαλισμός των περιγραφών του. Στην Αργώ παρελαύνει ο νεοελληνικός
αστισμός του μεσοπολέμου με τις διάφορες όψεις του και ταυτόχρονα μισοπροβάλλει
ο νέος κόσμος της αμφισβήτησής του. Σταματούσα ιδιαίτερα στον αριβισμό κάποιων
ηρώων του κι αναγνώριζα αμέσως τις μορφές κορυφαίων αποστατών, όπως του
Μητσοτάκη και του Τσιριμώκου. Ακόμη κι η μορφή του Ανδρέα εξομοιωνόταν με
κάποιες όψεις αριβισμού που περιέγραφε ο Θεοτοκάς, και σκεφτόμουν πως έπρεπε σε
κάποιο μυθιστόρημα να αποτυπωθεί κι η δική μας εποχή, η μετεμφυλιακή ως τη
δικτατορία. Μια εποχή γεμάτη,
τραγική αλλά κι αισιόδοξη μετά το ΄60, με μια μικρή αναγέννηση στα Γράμματα,
στις ιδέες, στη μουσική.” Κλείνει το απόσπασμα.
Αν έχεις την τύχη να ζήσεις την
ίδια εποχή με τον συγγραφέα, τότε έχεις μπροστά σου ένα ευρύ κύκλο μέσα στον
οποίο αναγνωρίζεις τα ίδια γεγονότα ιστορικά, την ίδια κοινωνικοοικονομική
κατάσταση της φτώχειας σε διάφορους βαθμούς , το ίδιο εκπαιδευτικό σύστημα, τις
ίδιες δεσπόζουσες προσωπικότητες στο πολύπτυχο της ζωής.
Ευτυχισμένη η γενιά που έζησε το
κυπριακό από τα γεννοφάσκια του, ζυμωμένο με τον ιδρώτα της καθημερινής ζήσης.
΄Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, το μικρό χωριό
του Στέφανου, η Πενταλιά, είχε το καφενείο ως κέντρο πολιτικών συζητήσεων και
τούτο απετέλεσε ευλογημένη δυνατή βροχή να μεγαλώσει τα σπέρματα πολιτικής σκέψης
που έφερε ο συγγραφέας μέσα του. Το δημοψήφισμα του 1950 με χαρακτηριστικό τη
μνήμη της οσμής του μελανιού. Έτσι γεννιούνται και ανδρώνονται οι καλαμαράδες.
Οι νέοι διαδηλώνουν εναντίον των αποικιοκρατών Άγγλων, αλησμόνητες οι
αντιδράσεις των μαθητών το 1953 στη στέψη της βασίλισσας της Αγγλίας. Ακολούθως
βρισκόμαστε στον καιρό της ΕΟΚΑ και του αντιαποικιακού πνεύματος. Ο επικός αγώνας,
με νεκρούς έφηβους, τον Ευαγόρα Παλληκαρίδη, τον Ιάκωβο Πατάτσο, τον Ανδρέα Ζάκο, στηριγμένους
προπάντων στην πίστη. Το κλείσιμο των σχολείων, κατ’ οίκον περιορισμοί, το
κάψιμο του δάσους του Κύκκου για να συλλάβουν τον Γρίβα, πρόστιμα των Άγγλων σε
κοινότητες όταν είχαν ζημιές – η αρχή της συλλογικής ευθύνης και οι συνεχείς σχολιασμοί, πολιτικοί,
κοινωνικοί, οικονομικοί.
Ο συγγραφέας είναι ένας ταλαντούχος
νέος, με πολλές ανησυχίες. Η ιστορία των Γυμνασίων της Πάφου μπορεί να βρει στο
βιβλίο του αξιόλογες πληροφορίες, αφού δίνεται ως επί το πλείστον έμφαση στα
Γυμνάσια Πάφου. Όπως τεκμηριώνεται, το Κολλέγιο Λιασίδη ήταν ένα προοδευτικό
σχολείο ανοικτών οριζόντων. Ο ρόλος του Λιασίδη στα εκπαιδευτικά πράγματα της
Πάφου ίσως να μην έχει μελετηθεί, στο βιβλίο όμως βρίσκουμε αρκετή πρώτη ύλη,
για το εκπαιδευτικό σύστημα, τα όνειρα των
νέων στα χρόνια του αγώνα για ανώτερες σπουδές, τους ελλαδίτες καθηγητές, το
ξύλο, οι τιμωρίες της εποχής, οι απελάσεις ελλαδιτών καθηγητών, οι αξέχαστες
στιγμές με την ευτράπελη πλευρά τους. Και βέβαια, οι έρωτες των νέων – έρωτες
που έμειναν αγονιμοποίητοι. Δεν είναι μόνο τα γεγονότα, είναι οι κρίσεις, οι
γνώσεις, η ψυχολογική εμβάθυνση ή η κοινωνιολογική οπτική γωνία, έστω ο ρόλος
της κρατούσας ιδεολογίας.
Ακολουθεί η φοιτητική ζωή, στο πλοίο- Αθήνα- κατάστρωμα, προσκύνημα
ο Πειραιάς. Τα όνειρα έπαιρναν εκδίκηση.
Η συγκίνηση των νέων της εποχής, από την Κύπρο στην Ελλάδα, το Πανεπιστήμιο στη δεκαετία του 60. Η Αθήνα
με τις πληγές ακόμα της μικρασιατικής καταστροφής, οι παράγκες με πρόσφυγες,
αλησμόνητοι κινηματογράφοι, λεωφόροι, οδοί, λέσχες, το αστυνομικό κράτος
Καραμανλή. Το ταξίδι το κάνουμε μαζί οι ευτυχείς αναγνώστες που έχουμε
παραστάσεις των ίδιων τόπων και χρόνων. Και σαν σφήνες φιλοσοφικές- ψυχολογικές
οι έννοιες που επιδρούν στην ατομική ζωή και σφραγίζουν, όπως η μοίρα, «οι
ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά».
Η δεκαετία του εξήντα, ανθηρή πνευματικά
με τα μεγάλα μεγέθη στην ποίηση και στη μουσική, αλλά και τους εφηβικούς
έρωτες.
Κι ύστερα στη σχολική ζωή ως
καθηγητής, στην Τεχνική της Πόλης Χρυσοχούς, στο Γυμνάσιο Πεδουλά, το πνεύμα μιας εποχής που
χάθηκε ανεπιστρεπτί.
Η προσωπική ιστορία ακολουθεί την
γενικότερη του τόπου μας, με τους κυριότερους σταθμούς στην Κύπρο και στην
Ελλάδα, μαχαιριές στην πατρίδα από ξένους και δικούς, με τους ανθρώπους της να
αγωνίζονται να την κρατήσουν στη ζωή και στην αξιοπρέπεια.
Ο Στέφανος δεν είναι ο θεωρητικός
πανεπιστημιακός, είναι ο ακτιβιστής, ο άνθρωπος που συνδυάζει τη θεωρία και την
πράξη, ο αγωνιστής των ιδανικών του, πράγμα που επιβεβαιώνεται σε πλείστες
σελίδες του έργου του με τους αγώνες εναντίον της δικτατορίας στην Ελλάδα και
στην Κύπρο. Καταθέτει τις θέσεις του, αντιτίθεται σε ανελεύθερες ή επικίνδυνες
για τον τόπο συμφωνίες ή καταστάσεις, παρακολουθεί και κρίνει, παραθέτει
ημερολόγια, σημειώσεις, αναλύσεις, δημοσιογραφικά και επιστημονικά κείμενα,
ποίηση και πεζογραφία και παντός είδους τεκμήρια των θέσεων και της ζωής του.
Από νωρίς με την ανάγνωση βιβλίων
και τον προβληματισμό διαμορφώνει την κοσμοθεωρία του που ακολουθεί και
χρησιμοποιεί ως εργαλείο στην προσπάθεια εκλογίκευσης των εξελίξεων. Πλούσιος
σε εμπειρίες, δυνατός στις αναλύσεις, ευαίσθητος δέκτης των μηνυμάτων του
καιρού του, παρασύρει τον αναγνώστη στη σκέψη και στη βίωση των γιγνομένων.
Ιστορικά πλήρης σπουδαίων γεγονότων η εποχή του, η εποχή μας, βρήκε άξιο
καταγραφέα και αναλυτή πολυδαίδαλο.
Είναι όμως και η προσωπική ζωή, ο
θάνατος της αδελφής που σφραγίζει ανεξίτηλα τις ψυχές των επιζώντων, η μελέτη
θανάτου, το συναίσθημα κι η φιλοσοφική ενατένηση των ορίων. Όπως και οι μικρές
πινελιές της ζωής στην Πενταλιά που όμως μεγεθυνόμενες κατεύθυναν τη σκέψη και
διαμορφώθηκαν σε κοσμοθεωρία. Οι τοκογλύφοι, η εκκλησία και ο ρόλος της, η
ιδιοκτησία. Η γνωριμία με τις ξένες χώρες και το πλάτεμα των οριζόντων με τη
Γαλλία και τον Καναδά.
Είναι ακόμα τα τάλαντα, το γράψιμο,
η ποίηση, η πεζογραφία, η έκφραση των
απόψεων, γνωρίσματα του Στέφανου που μας δίνει την ευκαιρία στον Νομάδα να
παρακολουθήσουμε τις απαρχές τους, με τα πρώτα σκιρτήματα και δημοσιεύματα.
Πλούσιος σε τεχνικές αφήγησης,
χρησιμοποιεί παν θεμιτό μέσο του γραπτού λόγου, αποσπάσματα από ημερολόγια,
διαλόγους, μονολόγους, επιστολές, ποιήματα, αναλύσεις επιστημονικές. Όσο
πλούσιο σε περιεχόμενο και ζωή το βιβλίο, άλλο τόσο σε τεχνικές αφήγησης που
χωρούν και συγχωνεύονται στο βιβλίο Νομάδας, Α΄ Έξοδος, βιβλίο μετάδοσης ζωής
και πείρας στους αναγνώστες.
Ευχαριστήρια στο συγγραφέα πρώτα
και σε σας.
Στέλιος Παπαντωνίου
