ΤΟΥΛΑ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗ, ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ

Τούλα Χατζηκωστή, Ένας Κόσμος που Χάθηκε.

Γλυκόπικρες Αναμνήσεις από την Κύπρο του Χτες

Αφήγημα- Εκδόσεις Γερμανός

Μόνο με θαυμασμό μπορώ να γράψω για το έργο της αγαπητής μου συναδέλφου Τούλας Χατζηκωστή, γιατί μου έδωσε και πάλι με τα γραφτά της την Ιστορία των όσων ζήσαμε από το 1955 ως το 1974, με τόσο ζωντανό και καθάριο τρόπο, που λες, να ένα δείγμα γραφής που μπορεί να αποτελεί πρότυπο για τα παιδιά των σχολείων μας, ευκαιρία μεγάλη να μάθουν να γράφουν, αλλά και να διδάσκονται τη σύγχρονη ιστορία με τον πιο απλό και φυσικό τρόπο, αφηγήσεις όσων έζησαν τα γεγονότα και μπορούν να ανάγονται στο ευρύτερο και γενικότερο, όχι μόνο από τα προσωπικά στα παγκύπρια αλλά και στα πανανθρώπινα και στα διηνεκή διδάγματα από την Ιστορία.

Η Τούλα Χατζηκωστή έχει και το χάρισμα και τη γνώση και την πείρα, δεν έχει ανάγκη να αποδείξει τίποτε, γι’ αυτό και η γραφή της είναι τόσο απλή, κλασσική, αληθινή, μεταδοτική ηθών, εθίμων, ιστορικών στιγμών ζωντανών και καυτών ως σήμερα.

Από την πρώτη της χρονιά στη Μόρφου κι ύστερα την όλη της ζωή, Μόρφου, Βατυλή, Αθήνα, Πάφο και άλλα μέρη της Κύπρου κατά την περίοδο της εισβολής, ζωντανεύει αβίαστα πρόσωπα και καταστάσεις, φέρνει στη μνήμη τύπους και προσωπικότητες, τυχερή γιατί γνώρισε από πρώτο χέρι ιστορικές μορφές, αλλά και βαθιά μελετημένη και προβληματισμένη για την όλη κατάσταση εν Κύπρω από τον καιρό του Δημοψηφίσματος. Αντικειμενική στις δύσκολες περιόδους της Ιστορίας μας, χωρίς φανατισμούς ή ιδεοληψίες, ολοκάθαρος νους και ευγενικό συναίσθημα, στήνει μπροστά μας τον κόσμο που είχαμε την ευκαιρία να ζήσουμε οι παλιοί, με αγάπη και τέχνη δοσμένο, τέχνη της κλασσικής γραφής, στην οποία για να φτάσει κανείς περνά από χρόνια και χρόνια δοκιμασίας.

Ήθη και έθιμα, στο σπίτι και στο σχολείο, στην κοινότητα και στην πόλη, στο εσωτερικό και εξωτερικό, ιδιαίτερα στην Αθήνα, αναβιώνουν με την ανάγνωση του βιβλίου της, που μπορεί να διαιρεθεί βασικά σε δυο ενότητες δομικές, την ηθογραφία και την Ιστορία. Και στα δυο, όποιος διαβάσει το βιβλίο θα βγει κερδισμένος, γιατί πράγματι μαθαίνει και ποια ήταν η ζωή στην Κύπρο προ εβδομηκοντετίας ως την τουρκική εισβολή και τα κυριότερα ιστορικά γεγονότα. Κι ως δάσκαλος δικαιούμαι να ρωτώ: Πότε θα δοθεί το βιβλίο στα παιδιά μας να μάθουν για τον τόπο, τους ανθρώπους, για την Ιστορία τους, απλά και καθαρά;

Εύχομαι στην Τούλα Χατζηκωστή καλή συνέχεια. Αφού τόσο καλά τα καταφέρνει.

Στέλιος Παπαντωνίου

ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗς ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΑ Της ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Αυτό δεν θα έπρεπε να είναι το εισαγωγικό στη Θεσσαλονίκη; Του ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ Ο Πόλεμος; Που το έγραψε λέει στα δεκαέξι του και περιλαμβάνει εκείνη τη φράση, στην Οδόν Αιγύπτου, τότε τα κορίτσια στο δρόμο με τα απαγορευμένα προϊόντα, τις παράνομες συναλλαγές και τώρα στη δικτατορία, να υψώνονται τα μέγαρα κι οι τράπεζες κι η χούντα, και να συναλλάσσονται μαζί της! Αλλά ίσως σπουδαιότερη σημασία να έχει η τελευταία φράση του κειμένου, Όμως ο Πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμα. Γιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ! Κι έτσι με τη δικτατορία συνεχίζεται ο πόλεμος, με εσωτερικούς εχθρούς τώρα. Ας δούμε όμως το ποίημα:

Οι δείχτες κοκαλιάσανε κι αυτοί στην ίδια ώρα. Κόκκαλο έγιναν οι δείχτες των ρολογιών, αργοκίνητοι, Όλα αργούν πολύ να τελειώσουνε το βράδυ, όσο κι αν τρέχουν γρήγορα οι μέρες και τα χρόνια.  Έχει όμως κανείς και τις διασκεδάσεις του, δεν μπορείς να πεις· απόψε λ.χ. σε τρία θέατρα πρεμιέρα. Ενώ στη Θεσσαλονίκη λέει, τώρα δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται. Μην αγιάζουμε όμως και την κατοχή.                                                                                                                                                      Εγώ, συλλογίζομαι το γέρο συμβολαιογράφο του τελευταίου πατώματος, με το σκοτωμένο γιο, που δεν τον είδα ούτε και σήμερα. Έχει μήνας να φανεί. Ο θάνατος μεγάλων και μικρών, η πίκρα. Στο λιμάνι τα μπορντέλα παραγεμίσανε από το πλήρωμα των καινούριων αντιτορπιλικών κι οι μάρκες πέφτουνε γραμμή. Τι μάρκες τι μάρκα. Μπορντέλα εδώ, γυναίκες του δρόμου, Η θερμάστρα κουρασμένη τόσα χρόνια έμεινε πάλι φέτος σε μια τιμητική διαθεσιμότητα. Ψύχρα, φτώχια, ανέχεια. «Το πολυαγαπημένο μας αγγελούδι (εδώ θα μπει το όνομα, που για τώρα δεν έχει σημασία), ετών 8 κτλ. κτλ.» Να κι ένας τόπος που αξίζει να σε ρωτούν, και ποιο ρόλο παίζουν τα σημεία της στίξης; Κι αν δεν έχεις διαβάσει εφημερίδα, αγγελτήρια θανάτου, πού να καταλάβεις!!                                                                                                                        Στην οδό Αιγύπτου (πρώτη πάροδος δεξιά) τα κορίτσια κοκαλιασμένα περιμένανε απ’ ώρα τον Ισπανό με τα τσιγαρόχαρτα. Να ο στίχος, παίζει το ρόλο του, σου δίνει ευκαιρία να συγκρίνεις κατοχή με δικτατορία, τότε στην ίδια οδό, τώρα υψώνεται η τράπεζα και τα λοιπά, Κι εγώ ο ίδιος δεν το πιστεύω αλλά προσπαθώ να σε πείσω οπωσδήποτε, πως αυτό το πράγμα στη γωνιά ήτανε κάποτε σαν κι εσένα. Με πρόσωπο και με κεφάλι. Τώρα άρα μια άμορφη μάζα.                                                                                                                                           Οσονούπω έστω σε λίγο, όμως, ας τ’ ομολογήσουμε, ο καιρός διορθώνεται και νά που στο διπλανό κέντρο άρχισαν κιόλας οι δοκιμές. Αύριο είναι Κυριακή. Και στον Φίλιππο το γκαρσόνι στο καφενείο, δεν σταματά η ζωή, και θέατρα δουλεύουν και εστιατόρια και καφενεία και κεντράκια.   Σιγά σιγά αδειάσανε οι δρόμοι και τα σπίτια, μη μου πείτε πως δε σας θυμίζει τον παππού Καβάφη, στο περιμένοντας τους βαρβάρους, όμως ακόμη κάποιος έμεινε και τρέχει να προφτάσει Και ρυθμικά χτυπήσανε μια μια οι ώρες κι ανοίξανε πόρτες και παράθυρα μ’ εξαίσιες αποκεφαλισμένες μορφές. Τόσος θάνατος! Ύστερα ήρθανε τα λάβαρα, οι σημαίες κι οι φανφάρες κι οι τοίχοι γκρεμιστήκανε απ’ τις άναρθρες κραυγές. Φωνές διαδηλώσεις   Πτώματα ακέφαλα χορεύανε τρελά και τρέχανε σα μεθυσμένα όταν βαρούσανε οι καμπάνες, Τότε, θυμάσαι, που μου λες: Ετέλειωσεν ο πόλεμος! Όμως ο Πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμα. Γιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ! Μπορούμε έτσι να δούμε τη Θεσσαλονίκη, αλλά προπάντων να λάβουμε υπόψη τη σημείωση πως έχουμε δυο χρονικά επίπεδα, την κατοχή και τη δικτατορία, καλό είναι να ξέρεις και λίγη ιστορία, μην τα συγχύζεις, και να προσέξεις και τα δυο επίπεδα τα νοηματικά, άλλο τι λέει κι άλλο τι εννοεί. Κυριολεκτικά καταλαβαίνεις το πρώτο νοηματικό επίπεδο, που υποκρύπτει όμως το δεύτερο. Το πρώτο επίπεδο είναι η βιτρίνα, αυτήν που ήθελαν να διακηρύσσουν οι δικτάτορες, όλα ωραία, άνοδος βιοτικού επιπέδου, τουρισμός, τράπεζες, ο καθένας πραγματοποιεί το όνειρό του να έχει το δικό του αυτοκίνητο, τροχοφόρο, λέει, άλλο λέει άλλο υπονοεί, αφού τροχοφόρο είναι και το τανκ ή θωρακισμένο. Άμα τα ξεχωρίσεις τα επίπεδα, καλά το καταλαβαίνεις το ποίημα.   Θεσσαλονίκη, Μέρες τοῦ 1969 μ.Χ. Στὴν ὁδὸ Αἰγύπτου -πρώτη πάροδος δεξιά! Τώρα ὑψώνεται τὸ μέγαρο τῆς Τράπεζας Συναλλαγῶν Τουριστικὰ γραφεῖα καὶ πρακτορεῖα μεταναστεύσεως. Καὶ τὰ παιδάκια δὲν μποροῦνε πιὰ νὰ παίξουνε ἀπὸ τὰ τόσα τροχοφόρα ποὺ περνοῦνε. Ἄλλωστε τὰ παιδιὰ μεγάλωσαν, ὁ καιρὸς ἐκεῖνος πέρασε ποὺ ξέρατε Τώρα πιὰ δὲ γελοῦν, δὲν ψιθυρίζουν μυστικά, δὲν ἐμπιστεύονται, Ὅσα ἐπιζήσαν, ἐννοεῖται, γιατὶ ᾔρθανε βαριὲς ἀρρώστιες ἀπὸ τότε Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιῶτες, Θυμοῦνται τὰ λόγια τοῦ πατέρα: ἐσὺ θὰ γνωρίσεις καλύτερες μέρες Δὲν ἔχει σημασία τελικὰ ἂν δὲν τὶς γνώρισαν, λένε τὸ μάθημα οἱ ἴδιοι στὰ παιδιά τους Ἐλπίζοντας πάντοτε πὼς κάποτε θὰ σταματήσει ἡ ἁλυσίδα  Ἴσως στὰ παιδιὰ τῶν παιδιῶν τους ἣ στὰ παιδιὰ τῶν παιδιῶν  τῶν παιδιῶν τους. Πρὸς τὸ παρόν, στὸν παλιὸ δρόμο ποὺ λέγαμε, ὑψώνεται  ἡ Τράπεζα Συναλλαγῶν - ἐγὼ συναλλάσσομαι, ἐσὺ συναλλάσσεσαι, αὐτὸς συναλλάσσεται- Τουριστικὰ γραφεῖα καὶ πρακτορεῖα μεταναστεύσεως -ἐμεῖς μεταναστεύουμε, ἐσεῖς μεταναστεύετε, αὐτοὶ μεταναστεύουν- Ὅπου καὶ νὰ ταξιδέψω ἡ Ἑλλάδα μὲ πληγώνει, ἔλεγε κι ὁ Ποιητὴς Ἡ Ἑλλάδα μὲ τὰ ὡραῖα νησιά, τὰ ὡραῖα γραφεῖα, τὶς ὡραῖες ἐκκλησιὲς Ἡ Ἑλλὰς τῶν Ἑλλήνων. Κι όμως θεωρούν καλύτερο να δείτε παράλληλα τον Πατρίκιο με τον Αναγνωστάκη. Ας είναι. ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ «Στίχοι, 2»,  Αύγουστος 1957- συλλογή Μαθητεία 1963  Στίχοι που κραυγάζουν στίχοι που ορθώνονται τάχα σαν ξιφολόγχες στίχοι που απειλούν την καθεστηκυία τάξη και μέσα στους λίγους πόδες τους κάνουν ή ανατρέπουν την επανάσταση, άχρηστοι, ψεύτικοι, κομπαστικοί, γιατί κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα κανένας στίχος δεν κινητοποιεί τις μάζες. (Ποιες μάζες; Μεταξύ μας τώρα – ποιοι σκέφτονται τις μάζες; Το πολύ μια λύτρωση ατομική, αν όχι ανάδειξη.) Γι’ αυτό κι εγώ δε γράφω πια για να προσφέρω χάρτινα ντουφέκια όπλα από λόγια φλύαρα και κούφια. Μόνο μιαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη μας ζωή. Όσο μπορώ, κι όσο κρατήσω. ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ Επίλογος  Κι όχι αυταπάτες προπαντός.Το πολύ πολύ να τους εκλάβεις σα δυο θαμπούς προβολείς μες στην ομίχλη Σαν ένα δελτάριο σε φίλους που λείπουν με τη μοναδική λέξη: ζω.  «Γιατί», όπως πολύ σωστά είπε κάποτε κι ο φίλος μου ο Τίτος, «Κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεί τις μάζες Κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα.»  Έστω.  Ανάπηρος, δείξε τα χέρια σου. Κρίνε για να κριθείς.

Τι να σου κάμουν κι οι ποιητές, τόσα που περιμένει ο κόσμος από αυτούς, αλλά δεν θα ρίξουν και κυβερνήσεις, δεν θα κάμουν κι επαναστάσεις… Ο ένας λέει, άντε να φωτίσεις λίγο τη χαμοζωή, την ψεύτρα κίβδηλη, να βοηθήσεις να συνειδητοποιήσει ο κόσμος την ψευτιά μέσα στην οποία ζει, άντε λέει κι ο άλλος να μοιάζει με φωνή μου το ποίημα, είμαι ζωντανός ακόμα βρε. Αν είμαι όμως κι αδύναμος, τη δουλειά μου θα κάνω,  θα φωνάζω, ζωντανός είμαι, πνεύμα έχω, να κρίνω, για να μπορούν και να με κρίνουν, και καλά κάνω και καλά θα κάνουν.

Ελπίζω να ξέρεις λίγο από μετρική, και πόδες, που λέει ο Πατρίκιος,  πους = 2 ή περισσότερες συλλαβές που αποτελούν τη μετρική μονάδα. Τα είδη τους είναι: ο δάκτυλος  ( - υυ ) ο ανάπαιστος ( υυ - ) ο σπονδείος ( - - ) ο ίαμβος ( υ - ) ο τροχαίος ( - υ)

Κι ελπίζω να είσαι σε θέση να πεις, μα είναι στίχος μωρέ αυτός του Αναγνωστάκη,  όπως πολύ σωστά είπε κάποτε κι ο φίλος μου ο Τίτος.

Άντε καλά να είσαι και να διαβάζεις τα ποιήματα, όχι τις αναλύσεις τους!!!

Στέλιος Παπαντωνίου

Ο Φίλιππος

Φίλιππος
Εδώ στοχάζομαι, δε θα ξανάρθει ο Φίλιππος, φίλε μου φίλε μου, σε τούτη την ακίνητη κοιλάδα, κίνηση θα πει ζωή, κοιλάδα και χαμήλωμα, και μαζί σου όλα χάθηκαν Πολλά του τάξαμε από λάφυρα κι από σειρήνες. Όχι της άμπουλανς, του Οδυσσέα τις γλυκόφωνες σειρήνες να θυμάσαι, μα κείνος ήτανε στραμμένος σ' άλλα οράματα. Οραματιστής λέγεται, όχι ονειροπαρμένος. Μια απέραντη πατρίδα ονειρευότανε. Θυμηθείτε και το Ρίτσο, παγκοσμιότητα, παγκόσμιο ιδανικό ήταν τον καιρό τους το κομμουνιστικό πρότυπο, ας είναι, Πού είναι το πρόσωπό σας
το αληθινό σας πρόσωπο; μου φώναξε. Καθαρό πρόσωπο να ‘χεις, να μπορείς να βλέπεις τον άλλο, στη φάτσα, και να σε βλέπει, να μην ντρεπόσαστε, Έφυγε κλαίγοντας ανέβηκε τα λαμπερά βουνά. Φως, ελευθερία και δόξα, ήλιε νοητέ Ύστερα τα καράβια εφράξανε τη θάλασσα. Ένα κακό ακολουθεί το άλλο, κατά γη και κατά θάλασσα, Μαύρισε η γη την πήρε ένας κακός χειμώνας. ‘άλλο το φως άλλο το σκοτάδι, το μαύρο σκότος, τον σκοτώνει, τον ρίχνει στο σκότος,
Μαύρισε το μυαλό ένα μακρύ ποτάμι το αίμα. Είτε εμφύλιος είτε μη αίμα να πιει η μαύρη γη

Δε θα ξανάρθει ο Φίλιππος. Και μια και δυο να το λες, Φυσάει απόψε δυνατά.
Μεσάνυχτα στη Λάρισα το έρημο καφενείο.
Η φάτσα του συναχωμένου γκαρσονιού κι οι καρικατούρες της ζωής, δεν φταιν οι άνθρωποι, άλλοι έτσι άλλοι αλλιώς, όλοι χωρούν στον κόσμο, κι η νύχτα σαρωμένη φωτιές παντού και πυροβολισμοί
μια πολιτεία φανταστική καλύτερα μια πόλη φάντασμα, να καταλάβεις, κι ασάλευτη χωρίς κίνηση χωρίς ζωή,
δέντρα πεσμένα στις οικοδομές. Ποιο είναι το δίκιο του πολεμιστή
ο αγώνας που σε πάει σ' άλλον αγώνα; Μάλιστα, αυτό κάνει ο πολεμιστής, αυτό κάνει τον πολεμιστή, ο διαρκής αγώνας, έλεγε κι ο Ρίτσος, κι όλοι το λεν, η ελευθερία δεν είναι καμιά κατάσταση, ένας διαρκής αγώνας είναι, σταματά το ένα αρχίζει το άλλο, από σκλαβιά σε σκλαβιά από ξεσκλάβωμα σε ξεσκλάβωμα, Δε θα ξανάρθει ο Φίλιππος. Τι να λέει ο κλαμένος; Τα ίδια και τα ίδια. Αμετανόητος πάντα πείσμωνε. Και βέβαια του έφταιγαν αφού ερειπώθηκαν , α το ξέρετε καλύτερα αλλοτριώθηκαν; Πάλι καλά, αλλότριος είναι ο ξένος, αποξενώθηκαν από τον ίδιο τον εαυτό τους, δεν τους καταλαβαίνεις ρε παιδί μου,
Οι σκοτεινές μέρες του 'φταιγαν τα ερειπωμένα πρόσωπα.
Το αίμα του ακούγοντας, τα ιδανικά, το βαθύτερο εαυτό, τη συνείδηση, ανέβηκε τα λαμπερά βουνά. Κι απόμεινα μονάχος περπατώντας και σφυρίζοντας μέσα στην κούφια Λάρισα. Και μας άφησε μόνους, καλά να πάθουμε καλά να κάνει, Και τότε
ως τη Μακεδονία βαθιά σαλεύοντας ημίκλειστη
μες στο πλατύ φεγγάρι του χειμώνα
μιλώντας μόνο περί σώματος η χηρευάμενη
κυρία Πανδώρα. Πέθανε
χτικιάρης ο άντρας της τις μέρες του σαράντα τέσσερα, πολύ χτικιό φέτο έπεσε στην τάξη, χτικιάρηδες στην Αστροφεφεγγιά ένα σωρό, ο Θεός να μας φυλάει.

Άντε τώρα και τι να πεις, έτσι ήταν και το σπίτι της μάνας μου, έπεσε ο στύλος της ηλεκτρικής από όλμο, ήταν και σκαμμένοι οι δρόμοι, μια Λευκωσία Λάρισσα, κι ο αδελφός μου, στο φυλάκιο μπροστά, κι ας μη λεγόταν Φίλιππος, όμως ανέβηκε κι αυτός κι όσοι μαζί του το 1974 τα λαμπερά βουνά, είχαν τα ιδανικά τους, δεν ανέχονταν να τους βρίσεις ιερό ούτε όσιο, κι ας ήταν προδομένοι, πού είναι η ανθρωπιά σας, και πολύ σωστά έλεγαν, άλλοι αιχμάλωτοι άλλοι αγνοούμενοι και κεκοιμημένοι στα βάθη της γης, μια γη αιματοβαμμένη, τα πλοία έξω από το νησί γυρόφερναν, το κακό ήταν και μέσα και απ’ έξω, κι όμως η ζωή συνεχιζόταν και στην Κακοπετριά και στη Λεμεσό και στην Πάφο, τα γκαρσόνια δούλευαν συνεχόμενο ωράριο, συναχωμένα, βερνικωμένα, μαύρος νους μαύρες μέρες, σκότωνε πριν ο ένας τον άλλο, ύστερα τους σκότωναν οι Τούρκοι, μπορείς να επαναλαμβάνεις κλαίοντας, δεν θα ξανάρθει, δεν θα ξανάρθει, στη λύπη δεν γεννοβολά ο νους, τα ίδια και τα ίδια λέει, κι ας τους έταζαν λαγούς με πετραχήλια, καλά εδώ τι είχαν να τους τάξουν, οι σειρήνες βρε να σου θυμίσουν Οδύσσεια, σαγηνευτικά πράματα, κι ενώ εγώ σου μιλώ για το Φίλιππο, το παλικάρι, εσύ, ο νους σου να μη σου πω, την κυρά Πανδώρα τι μου θυμάσαι, τη σεξουάλα τη διαστρεμμένη, εσένα λέω, πόσα να πεις στα παιδιά παραπάνω, άντε τον τόπο, τον χρόνο, τα πρόσωπα και μια μαύρη κατάμαυρη κατάσταση, γι’ αυτό δεν προχωράτε και μένετε δυο και τρεις ώρες στους ίδιους στίχους, άντε να δω!!!

ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ΑΘΕΑΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ΑΘΕΑΤΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Ο Κυριάκος Δημητρίου με τη νουβέλα του Αθέατη Πολιτεία κατόρθωσε να μας δώσει ένα λογοτεχνικό έργο καθαρό, έξω από την πραγματικότητα όπως τη συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας και έξω από κάθε εικόνα που έχουμε κατά νουν, οπτική ή ηχητική. Ο τόπος και ο χρόνος είναι γεννήματα των λέξεων, ωραίων και στους συνδυασμούς τους, που παράγουν τις εικόνες και τη διαδοχή των σκηνών στο χρόνο. Ο αυτονομημένος ήρωας και οι λοιποί, ως εξωπραγματικοί, είναι ατόφιοι λογοτεχνικοί ήρωες, που έρχονται σε συνάφεια με λογοτεχνικούς ήρωες άλλων λογοτεχνών. Κι ο δημιουργός της πράγματι αθέατης αλλά υπάρχουσας λογοτεχνικώς ως πεποιημένης  πολιτείας συνομιλεί με ομοτέχνους του, τον Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Μπέκετ, Ίψεν, Καμύ, Ζοζέφ ντε Μαίστρ, Σαίξπηρ.

Φιλοσοφικά προβλήματα αιώνια, περί νοήματος της ζωής και περί θανάτου, κοινωνικά προβλήματα χωρίς το βάρος των κοινωνικών μυθιστορημάτων, αναμνήσεις αγιογραφικών εικόνων διαπερνούν ανεπαισθήτως τη νουβέλα.

Κανείς βέβαια δεν μπορεί να γνωρίζει τις προθέσεις του συγγραφέα, αυτά όμως συνελήφθησαν από τον αναγνώστη του έργου: Δημιουργία τέχνης εκ των λέξεων και μόνο, λογοτεχνία για τη λογοτεχνία.

Στέλιος Παπαντωνίου

ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗ ΤΑ ΕΠΩΝΥΜΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗ

Τα Επώνυμα των Ελλήνων της Κύπρου

Μια δοκιμή αναζήτησης της προέλευσης, του σχηματισμού και της σημασίας τους,  Λευκωσία 2018

Κυρίες και κύριοι,

Τοις πάσι γνωστός διά το χαλκέντερον, εργατικότατος και παραγωγικότατος, ο Γιώργος Χατζηκωστής με το νέο του βιβλίο             

μας ταξιδεύει μέσω των επωνύμων μας στο χώρο και στο χρόνο,                       

στον πολιτισμό μας με όλα του τα γεννήματα, υλικά και πνευματικά, αφού τα επώνυμα ως γλωσσικά σημαίνοντα

και καταδεικνύουν και περιλαμβάνονται στον πολιτισμό μας.

Στο έργο που παρουσιάζουμε θησαυρίζεται μέρος του λεξιλογικού μας πλούτου, τι είχαμε και τι χάσαμε ή χάνουμε αλλά και τι διατηρούμε.          

Μ’ αυτό μας δίνεται η ευκαιρία να εμβαθύνουμε στις ιστορικές γλωσσικές πηγές μας. Aρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις.

Όλη η ιστορία μας ανάγλυφη στη γλώσσα μας, αφού λέξεις ελληνικές, αλλά και από τα φράγκικα και βενετσιάνικα, τα τούρκικα και εγγλέζικα φανερώνουν τους ιστορικούς μας σταθμούς.                                     

Εκατοντάδες άλλα επώνυμα αποκαλύπτουν την περασμένη  γεωργοκτηνοτροφική μας κοινωνία,                                                                        

έναν απολεσθέντα παράδεισο στα αυλάκια της μνήμης.

Στις μικρές κοινωνίες είχε την ευκαιρία ο καθένας να σχολιάσει τον άλλο.                                                                                                                            

Δεν είναι τα σημερινά ωκεάνια σύνολα: η εμφάνιση, η προσωπικότητα, το επάγγελμα,  έδινε αφορμή για την παραγωγή επωνύμου,               

λειτουργία που σήμερα χάνεται.

Μόλις συγκρατούμε τα υπάρχοντα, κάποτε με περηφάνια                        

κάποτε όμως σιωπηλά διαγράφουμε.

Ο τίτλος και ο υπότιτλος του βιβλίου δηλώνουν πολλά.                             

Μιλάμε μόνο για επώνυμα, μόνο των Ελλήνων της Κύπρου,                      

 περί δοκιμής πρόκειται, γι’ αυτό                                                                         

όπως παρακάτω δηλώνει ο ερευνητής συγγραφέας,                                           

οι παρατηρήσεις ευπρόσδεκτες.                                                                       

Το θέμα είναι τόσο πολυεδρικό, πόθεν προήλθαν τα επώνυμα,                     

από ποια λέξη, πώς σχηματίστηκαν, τι σημαίνουν.                                             

Η γνώση, η έρευνα και η πολυμάθεια θαυμαστές.

/////////////////

Ο Γιώργος Χατζηκωστής μας περιγράφει στην αρχή                                          

την μέθοδο συλλογής των πληροφοριών του,                                                       

τα χιλιάδες τηλεφωνήματα,                                                                                        

τις μελέτες του στους τηλεφωνικούς καταλόγους,                                                

 κι ύστερα ο αγώνας για ταξινόμηση, η υπέρβαση των δυσκολιών,                 

γιατί η διάλεκτος μεταποιούσε την αρχική λέξη.

/////////////

Για να εκδοθεί ένα τέτοιο βιβλίο συλλογής,                                                 

ταξινόμησης και ερμηνείας των επωνύμων των Ελλήνων Κυπρίων προαπαιτείται γνώση τεράστια, κατανόηση της λέξης                                

και της βαθύτερης πηγής της,                                                                      

εφαρμογή των γνώσεων στα δεδομένα, ανάλυση των λέξεων,                

σύνθεση του όλου και αξιολόγηση του καθενός επωνύμου,                             

για να ταξινομηθεί αναλόγως.

 Η γλώσσα είναι το θαύμα με το οποίο προικίστηκε ο άνθρωπος,                    

 γι’ αυτό, όταν ασχολείται με αυτήν γίνεται πλούσιος πνευματικά,               

γιατί είναι το πρώτο και τελευταίο του εργαλείο                                                

 να διανοίξει ορίζοντες σε γνωστά και άγνωστα τοπία και καιρούς.

Ο Χατζηκωστής ευτύχησε ωραίο ταξίδι.

///////////////////

Και τώρα στο βιβλίο.

Στο προλογικό σημείωμα αρχίζει από την ανυπαρξία επωνύμων,             

ως αχρείαστων μια φορά κι έναν καιρό,                                                       

προχωρεί στο ομηρικά πατρωνυμικά, έστω Πηλείδης,                                             

 ή στα   εκ του τόπου καταγωγής, έστω Αθηναίος.                                                

Οι Ρωμαίοι με τα δικά τους τρία: επώνυμο γένους –

επώνυμο- κύριο όνομα.

//////////////////

Η εργασία στηρίχτηκε στους τηλεφωνικούς και εκλογικούς καταλόγους, άρα περιλαμβάνει μόνο όσα επώνυμα χρησιμοποιούνται στις μέρες μας.

Όπως γράφει ο μελετητής:

«Έχω, ως εκ τούτου, πλήρη συναίσθηση της ατέλειας της εργασίας αυτής, η οποία αγγίζει μόνο τις παρυφές της έκτασης του θέματος.                  

Ο μεγάλος όγκος των επωνύμων των Ελλήνων της Κύπρου                    

βρίσκεται στα ληξιαρχικά βιβλία- αφ’ ότου υπάρχουν-                              

τα οποία απόκεινται στα Αρχεία του Κράτους.                                                                                                     

Η μελέτη τους απαιτεί πολύμοχθη και πολύχρονη έρευνα-                     

ίσως μιας ολόκληρης δεκαετίας και πλέον.                                                          

 Για τούτο δεν επεχείρησα το έργο αυτό,                                                                 

 αφού δεν πιστεύω ότι μου παρέχεται τόσος χρόνος.»

Υγίαινε και μακροημέρευε, φίλτατε Γεώργιε.

==============

Οι κατηγορίες κατάταξης των επωνύμων,                                                         

 όπως με αλφαβητική σειρά τις αναφέρει,                                                      

μετατρέπουν λίθους και πλίνθους και ξύλα και κεράμους                          

ατάκτως ερριμμένα εις λογικό μελετημένο οικοδόμημα.

Μερικά επώνυμα μπορούν να ανήκουν ταυτόχρονα                                           

σε περισσότερες από μια κατηγορίες.                                                          

Υπάρχουν και τα για διάφορους λόγους απροσδιόριστης προέλευσης.  

Κι επειδή η κατάταξη είναι προσωπική, γίνονται δεκτές                     

παρατηρήσεις και σχόλια.                                                                       

Ενδιαφέρουσα η παρατήρηση πως η κυπριακή κοινωνία                        

προσέδιδε παρώνυμα, παρατσούκλια σε μέλη της,                                            

με αποτέλεσμα να καθίστανται τα επίσημα επώνυμά τους.////////////

Οι προμελετητές του θέματος, Σίμος Μενάρδος, Ανδρέας Κολίτσης, Γεώργιος Αθανασιάδης.

Στην παρούσα εργασία, όπως αναφέρεται, περιλαμβάνονται                      

 8000 περίπου επώνυμα.

Σε εβδομήντα περίπου σελίδες που ακολουθούν τη λογική κατάταξη, έχουν καταγραφεί  αλφαβητικά όλα τα επώνυμα,                                             

 με τη σελίδα στην οποία μπορεί να ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος. /////////////////

Ιστορικά, η χρήση επωνύμων αρχίζει από Ομήρου                                             

 και συνεχίζεται ως σήμερα.

Σε πολλούς αρχαίους έλληνες και βυζαντινούς συγγραφείς, εξηγείται η προέλευση του επωνύμου, όπως στον Όμηρο:                                                    

την επωνόμασαν Αλκυόνη, λέει, γιατί έκλαιε η μάνα της έχουσα την τύχη της Αλκυόνας που πνίγηκε ακολουθώντας την τύχη του αντρός της.

Στην εργασία αυτή δεν εξηγείται γιατί να δοθεί το συγκεκριμένο επώνυμο στον καθένα,                                                                                              

 που είναι μια ειδική για κάθε περίπτωση ιστορία,                                    

λαογραφικής μάλλον φύσης.                                                                                   

Από άλλες πηγές έχουμε όμως εξήγηση της διαδοχής,                                

πώς τα χριστιανικά ονόματα διαδέχτηκαν τα αρχαία ελληνικά                       

από Τριών Ιεραρχών και εξής.

Ο ιερός Χρυσόστομος συνιστούσε:

 «Μὴ τοίνυν μηδὲν ἡμεῖς τὰς τυχούσας προσηγορίας                             

 ἐπιτίθωμεν τοῖς παισίν, μηδὲ τῶν πάππων, καὶ τῶν ἐπιπάππων,               

 καὶ τῶν πρὸς γένος διαφερόντων τὰς ὀνομασίας αὐτοῖς χαριζώμεθα, ἀλλὰ τῶν ἁγίων ἀνδρῶν τῶν ἀρετῇ διαλαμψάντων,                                  

τῶν πολλήν παρρησίαν πρὸς τὸν Θεὸν ἐσχηκότων».

Έτσι σιγά σιγά τα χριστιανικά ονόματα αντικατέστησαν τα αρχαία ελληνικά, αλλά αργότερα,                                                                                    

κατά την  περίοδο του διαφωτισμού και της ελληνικής επανάστασης επανήλθε ο συρμός  των ελληνικών ονομάτων,                                                 

κάτι που γνωρίσαμε και στην Κύπρο με τους δασκάλους                            

 που ωθούσαν στην ελληνική ονοματοδοσία.                                                                              

Αρχαία ελληνικά, χριστιανικά και πάλιν αρχαία.

Θυμηθείτε τον Βιζυηνό. «Διατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα.»

«Όταν έφερον εις το χωρίον μας νέον διδάσκαλον ήλπισα ενδομύχως ότι θα εμάνθανον πλέον τι πράγμα είναι η μηλιά, διότι πριν φτάσει ο φραγκοφορεμένος εκείνος κύριος εις το χωρίον μας διεδόθη μεταξύ των παιδίων ότι ήτο πολύ καλύτερος από τον παλαιόν και τα ήξευρε όλα περιγραμμάτου. Η φήμη δεν διεψεύσθη. Διότι, μόλις ελθών ο καχεκτικός εκείνος νεανίσκος, ανέγνωσε τα ονόματά μας εκ του καταλόγου και αμέσως εύρεν ότι ήσαν όλα εσφαλμένα και ότι ο πρώην ημών διδάσκαλος ήτο χαϊβάνι. Και επήρε λοιπόν το κονδύλι και ήρχισε να μας διορθώνει τα ονόματά μας.

― Πως σε λέγουν εσένα;

― Θεόδωρο Μπεράτογλου.

― Όχι, βρε χαϊβάνι! Θουκυδίδη σε λέγουν. Θουκυδίδη Μπεράτογλου. Εσένα, πως σε λέν;

― Δημήτρη Ντεμιρτζόγλου.

― Όχι, βρε χαϊβάνι! Δημοσθένη Ντεμιρτζόγλου.

Και ούτω καθ’ εξής ….»

Στην Κύπρο η αλλαγή στο ονομαστικό συμπίπτει, κατά τον Μενάρδο,           

με την Ελληνική Επανάσταση                                                                                  

και μπορεί να θεωρηθεί και ως εκδήλωση θαυμασμού προς τον Αγώνα, ο οποίος λογιζόταν ως αγώνας                                                                               

«τῶν γιγάντων ἐκείνων Ἑλλήνων τῆς παραδόσεως».                                                   

 Η πολεμική καταγωγή του φαινομένου καθόρισε και τη μορφή του, καθώς πλέον προτιμώμενα ονόματα υπήρξαν εκείνα                                       

 των μεγάλων στρατηγών και των μυθικών βασιλέων,                                        

του Μιλτιάδη, του Λεωνίδα, του Θεμιστοκλή,                                                      

του Αλέξανδρου και του Μενέλαου καθώς και του ρήτορα Δημοσθένη.                                                                                                 

Ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρησή του, που αποδίδει την απουσία των ονομάτων των βυζαντινών στρατηλατών                                                   

 στην αποστροφή των Ευρωπαίων για το Βυζάντιο,                                              

 σε αντίθεση με το θαυμασμό για την Αρχαία Ελλάδα.                                                                                                          

Τέλος δεν μπορούμε να μην ερμηνεύσουμε την στροφή των Κυπρίων και ως άλλη μια ένδειξη ελληνικής εθνικής συνείδησης και προσήλωσης στο κυοφορούμενο εθνικό κράτος,                                                                   

γεγονός που επιβεβαιώνεται με την εισαγωγή και διάδοση στα επόμενα χρόνια των ονομάτων Όθων, Αμαλία, Όλγα, Θεσσαλία και Κρήτη.» (ΣΩΤΗΡΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Διαφωτισμός και ονοματοδοσία στον ελληνικό κόσμο)

Αυτά για την επέμβαση διαφόρων παραγόντων στα κύρια ονόματα           

 που μερικά καταλήγουν επώνυμα.

//////////////////////

Επιστροφή στο παρουσιαζόμενο βιβλίο.

Στην αρχή κάθε διαίρεσης δίνεται το περιεχόμενο σε γενικές γραμμές και ακολουθεί η αναλυτική με αλφαβητική σειρά κατάταξη                           

των επωνύμων, από διάφορες γλωσσικές περιόδους                                         

 της ιστορίας της γλώσσας ή διαλέκτου μας.

Μια γενική πρώτα παρουσίαση,

Πρώτη ενότητα Από το αλφάβητο,

Δεύτερη από αντικείμενα σε φυσική κατάσταση Κόννος, και Δημιουργήματα του ανθρώπου, εργαλεία Ξιναρής, ποικίλη σκευή Βαρέλλας, ενέργειες δράσεις καταστάσεις Άππιος, άλλα, Αζίνας.

Τρίτη ενότητα, Από αξιώματα- τίτλους.  Αγάς, Αρμοστής, αλλά και  Επίτροπος, Σχολάριος, τα αρχίζοντα από Παπα- και Χατζη- . Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η ομοιότητα είναι καταφανής, οπότε το ένα παραπέμπει στο άλλο, Κούσουλος, Κουσουλίδης, Κόνσολος.

Τέταρτη ενότητα από τους αριθμούς Δεκατρείς

Πέμπτη ενότητα από την εμφάνιση, ένδυση, υπόδηση ή τον ποικίλο στολισμό, όπως: Βρακάς, Ζαοσκούφης (στραβοσκούφης), Κουρέλιας, Σακκάτος (με σακκάκι), Τίτσιρος (γυμνός), Φέσιας.

Με ιδιαίτερη προσοχή η ρίζα των λέξεων.                                                                  

Από ξένες γλώσσες πολλές φορές, με πάθη συμφώνων και φωνηέντων της κυπριακής, ή με κατ’ ευφημισμόν επώνυμο, Τσαλακός, ατσαλάκωτος, με καλοσιδερωμένα ρούχα).

‘Εκτη ενότητα, από το επάγγελμα. Καταλήξεις συνήθεις -άρης- ας – τζης- ξής.  Θησαυρός ονομάτων παλαιών επαγγελμάτων,                                                                          

ένας ολόκληρος κόσμος αναβιώνει                                                                                                       

με δυσκολίες που πρέπει να υπερπηδήσει ο συγγραφέας ερευνητής,                                      

για παράδειγμα λέμε Φάντης και ο νους στα παιγνιόχαρτα, αλλά φάντης προέρχεται από το υφάντης ή υφαντής.                                                                                                 

Προηγουμένως κατατάχτηκε και στα αξιώματα και τίτλους, Φάντης                                από το ιταλικό fante, στρατιώτης του πεζικού.

Έβδομη ενότητα Από το ζωικό βασίλειο, Αλουπός, Δελφίνης, Γέρακας, Ακρίδας.

Όγδοη ενότητα, από την ηλικία, Γέροντας, Μιτσής, Εικοσάρης

Ένατη ενότητα από το ημερολόγιο, Γεννάρης, Μεσημέρης

Δέκατη ενότητα, από τις ανθρώπινες ιδιότητες, με υποδιαιρέσεις, από την κοινωνική θέση, Άρκοντας, από τον τρόπο συμπεριφοράς, Βούρκαρος,                                                 

από τον τρόπο ζωής Άνιφτος, από τις διαθέσεις- τάσεις, Αντάρτης,                                            

 από τις ικανότητες ή τα πλεονεκτήματα, Καλοφωνάρης,                                                         

από τις αδυναμίες ή τα μειονεκτήματα, Τρεμούρης,                                                                        

από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, Ευλογημένος,                                                           

από άλλες ιδιότητες, Κρύφτης.

Στην Κύπρο, όσο άκμαζαν οι μικρές κοινωνίες,                                                                                  

τα παραγκώμια ήταν ζωντανή λειτουργία                                                                                    

και δεν εξαρτιόταν από τον αντικείμενο                                                                                           

η αποδοχή ή όχι του προσωνυμίου.                                                                                              

 Έτσι όμως ο άνθρωπος- φορέας γίνεται με το επώνυμό του                                                          

 και φορέας χαρακτηριστικών                                                                                                        

που καμιά σύγχρονη με βιομετρικά στοιχεία ταυτότητα δεν μπορεί να καταγράψει.

Ενδέκατη ενότητα, από λέξεις ή φράσεις, Δηλαδής, Καλησπέρας, Μανιμάνης

Δωδέκατη μεγεθυντικά, Αντώναρος, Κούσπαρος

Δέκατη τρίτη , από ιστορικά και άλλα πρόσωπα.

Δέκατη τέταρτη ενότητα από ξένα επώνυμα,

Δέκατη πέμπτη ενότητα, από τις κοινωνικές σχέσεις, Άγγονας, Μονογιός, Ορφανίδης

Δέκατη έκτη ενότητα από το όνομα ή το επάγγελμα της μητέρας (μητρώνυμα)                 Ο Κωστής της Αρκυρής αλλά και ο Μαμμούς, ο Χηράτης.

Δέκατη έβδομη ενότητα, Από σύντμηση, αλλοίωση ή παραφθορά βαπτιστικών ονομάτων για παράδειγμα Άκουφος (Ιάκωβος) Φυττής (Νεόφυτος)

Δέκατη όγδοη ενότητα από τα σωματικά χαρακτηριστικά, με διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις,

Δέκατη ένατη ενότητα από τον τόπο καταγωγής,                                                                     

από 327 χωριά και πόλεις της Κύπρου από τα 500 συνολικά ελληνικά χωριά,                  επώνυμα από ευρύτερες περιοχές,                                                                                                         

και επώνυμα από τον ευρύτερο ελληνικό χώρο                                                                          

 ή ξένες χώρες στις οποίες διέμεναν μερικοί επί μακρόν.

Εικοστή ενότητα, υποκοριστικά,

Εικοστή πρώτη από φαγητά ή ποτά, με υποδιαιρέσεις,

Εικοστή δεύτερη, από φυσικά στοιχεία και φαινόμενα,                                                            Άμμος, Βορκάς, Βουνός, Πελαγίας                                                                                                   που ορθώς προηγουμένως                                                                                                                    είχε καταταχτεί και στα προερχόμενα από το όνομα της μητέρας, (μητρώνυμα).

Εικοστή τρίτη από το φυτικό βασίλειο,

Εικοστή τετάρτη από τον χαρακτήρα,

Εικοστή πέμπτη, επώνυμα για την προέλευση ή σημασία των οποίων οι φορείς τους δήλωσαν πλήρη άγνοια

Εικοστή έκτη, επώνυμα με τους φορείς των οποίων δεν κατέστη δυνατή η επικοινωνία

----------------------μέγα το έργο ως αντιλαμβανόμαστε

Ακολουθούν στατιστικά των επωνύμων και ευρετήριο

/////////////////////////

Είναι βέβαιο ότι πολλών επωνύμων η προέλευση μπορεί να καταταχτεί διαφοροτρόπως. Για παράδειγμα το Λιβέρας,                                                                

βρίσκεται ως προερχόμενο από αντικείμενο σε φυσική κατάσταση,                                         από το ιταλικό riviera, παραλία,                                                                                                      

αλλά πριν πάει ο νους μας στο χωριό Λιβερά και στο λιβέρι,                                                                                                                          

καταφεύγοντας στην αλφαβητική κατάταξη βρίσκουμε  το Λιβέρας                                   και στα δημιουργήματα του ανθρώπου ως προερχόμενο από το γαλλικό levier, μοχλός, λοστός, το λιβέρι,                                                                                                                                

και στα προερχόμενα από πόλεις και χωριά της Κύπρου, εν προκειμένω τα Λιβερά.

Εκ τούτου συμπεραίνουμε και επιβεβαιώνουμε το πολύγλωσσο του ασχολουμένου με τα επώνυμα, το πολύπλευρο των ερμηνειών,                                                                               

το σφαιρικό της γνώσης της γλώσσας και άλλων γλωσσών,                                                  

γενικότατα το δύσκολο του εγχειρήματος                                                                                          

και την επιτυχία του μελετητή.

Από την ίδια λέξη παρατηρούμε και την παραγωγή επωνύμων                                               με διαφορετικές καταλήξεις, που να σημαίνουν κάτι                                                                  ή παραλλαγές λόγω του εύπλαστου της γλώσσας.

Έτσι έχουμε Αλούπας, Αλουπής, Αλουπός, όπως και                                                              

Αντώναρος, Άντωνας, στα μεγεθυντικά και  Αντωνέλλος, από ξένα επώνυμα (Antonello).

Αφορμή για ερωτήματα εκτός των παραμέτρων του βιβλίου δίνει η κατάταξη κατά θεματική ενότητα, και ένα  ερώτημα ήταν                                                                                      

έστω ότι από το ίδιο σημαινόμενο προέρχονται δύο επώνυμα.                                            

Σχετίζονται οι λόγοι για τους οποίους επωνομάστηκε κάποιος έτσι;                                          Για παράδειγμα Αττεσλής προέρχεται από το περσικό ates= φωτιά,                                        αλλά και το επώνυμο Φόκος, προέρχεται από το ιταλικό fuoco= φωτιά ή Φλόγας.

Έχουν καμιά σχέση οι επωνομαζόμενοι, οι αιτίες ή αφορμές για τις οποίες επωνομάστηκαν έτσι;

Μια απάντηση στο ερώτημα δίνει η στατιστική κατάταξη,                                                   

που φανερώνει πως τα περισσότερα επώνυμα                                                                      

προέρχονται από τις ασχολίες του ανθρώπου,                                                                                    

 από την εμφάνιση και τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά. 

Οι ελάχιστες όμως παρατηρήσεις ή τα ερωτηματικά επιβεβαιώνουν  πως                               

ο Γεώργιος Χατζηκωστής προυνόησε, είδε και μελέτησε                                                                     

τις δυσκολίες και τις ποικίλες ερμηνείες και ριζικές λέξεις                                                                     

κι έτσι μας έδωσε ένα θησαυρό των επωνύμων,                                                                              

στον οποίο μπορούμε με εμπιστοσύνη να καταφεύγουμε.                                                             

Ο θησαυρός πολύς, γεύσασθε πάντες.

Ευχαριστώ