ΜΟΜΑΔΑΣ Β΄: ΕΚΒΑΤΑΝΑ

Στέλιου Παπαντωνίου

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ, ΕΚΒΑΤΑΝΑ

Στο τέλος, αυτό συμβαίνει με τους ποιητές που γράφουν πεζά, η ποίηση δεν τους εγκαταλείπει, τους αρέσουν τα παιχνίδια με την ιστορία, τη φιλοσοφία, την αυτογνωσία, αφήνονται ελεύθεροι,  γράφουν κι έτσι τους χαιρόμαστε. Ο μεγαλέξαντρος, η Ρωξάνη η Οφιλία, τα Εκβάτανα και όσα μας ταξιδεύουν, αλλά πάντα επιστρέφουν στην Πενταλιά. Το μέγα δίδαγμα. Από κει που ξεκίνησες, εκεί να επιστρέψεις.

Ο συγγραφέας ξέρει να διαβάζει την ιστορία, κάτι παραπάνω από Ιστορία, έλεγχος και κριτική των πηγών, ο επιστήμονας δεν υποχωρεί μπροστά στο μυθιστοριογράφο, που κυκλώνει το θέμα, και περικυκλώνει τους αναγνώστες μέσα στο λαβύρινθο των σκέψεων, γνώσεων και προβληματισμών του, με ωραίες όμως αναφορές, μυθικές  και ποιητικές, αφού ο λογοτέχνης μπορεί να πάει πιο πέρα από τον ιστορικό, δεν παύει όμως να είναι ο επαναστάτης, που ταυτόχρονα παλεύει για την ανατροπή δικτατοριών  και φιλοσοφεί για τη δομή των λογοτεχνικών έργων.

Κάποτε λες, οι άνθρωποι στην ίδια εποχή τα ίδια πράγματα αγάπησαν τους ίδιους ποιητές τους ίδιους μύθους, γι’ αυτό και συνεννοούνται, εσωτερικά, τα κοινά δεσμά τόπων και χρόνων και του πνευματικού κλίματος που οδηγούν και πάλι στην αναζήτηση της νεοελληνικής ταυτότητας ή στη διαπίστωση της μέσα από τους μαιάνδρους του ποταμού της σκέψης και της μνήμης.

Είμαστε όλοι ξεριζωμένοι από κάπου. Μια χαρακτηριστική φράση μεστή περιεχομένου, ανάμεσα στις ιστορίες μελών της οικογένειας αλλά και της γενικότερης προσφυγιάς που επικρατεί σήμερα στον κόσμο μας. Κι έτσι με μια μονοκοντυλιά, φεύγουμε από την Πενταλιά, πάμε στην Αίγυπτο, στην Αθήνα και μάλιστα στο Παρίσι, τον καιρό των μεγάλων ονομάτων όπως του Σαρτρ, του Ντε Γκολ, του υπαρξισμού ως φιλοσοφίας και τρόπου ζωής και τις συζητήσεις για το επαναστατικό πνεύμα των Γάλλων, με θέσεις και αντιθέσεις, λόγο και αντίλογο, πλατωνικοί διάλογοι ένα πράμα.

Τον ίδιο καιρό στην Κύπρο δρα η ΕΟΚΑ Β’ ο Μακάριος και ο Γρίβας, ο καθένας στις θέσεις του, συζητήσεις επί συζητήσεων, το μέλλον αόρατο αλλά μοιάζει  οδυνηρό. Ζούμε με το συγγραφέα για λίγο το Λονδίνο και παρακολουθούμε τις προσωπικές σχέσεις του συγγραφέα με την Ανδρομάχη, οι πολιτικές αναλύσεις μαρξιστικού τύπου και Θουκυδίδειας έμπνευσης εμπλέκονται στις ερωτικές σχέσεις , η διαπλοκή καλλιτέχνη και επιστήμονα είναι εμφανής.

Το Πολυτεχνείο κατεβάζει Παπαδόπουλο και ανεβάζει Ιωαννίδη, από δικτατορία σε δικτατορία, συναντήσεις Καραμανλή το 1973 με αμερικανούς, αλλά πάντα τα αρχεία για τον μελετητή είναι ελεγμένα, με πολλή προσπάθεια μπορεί να βρει κανείς την πάσα αλήθεια. Το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου γίνεται ενώ ο συγγραφέας βρίσκεται στο Παρίσι. Η αγωνία, οι προσπάθειες να διευρυνθεί η ομάδα με Ελλαδίτες ονόματα ξακουστά της εποχής, ίσως βοηθήσουν. Η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο είναι γεγονός, όπως και οι προσπάθειες να κατανοήσουν, να διαφωτίσουν, να επιδράσουν, η ομάδα των φοιτητών στη Γαλλία. Η εξιστόρηση των γεγονότων, των κύριων επεισοδίων, των πρωταγωνιστών, της πτώσης της Κύπρου.

Η συνάντηση στο  Παρίσι του συγγραφέα με ένα κύπριο φοιτητή που σπούδαζε στη Μόσχα του έδωσε την ευκαιρία να μάθει για τη ζωή στη σοβιετική ένωση και να διαφωτίσει και τους αναγνώστες του, πράγματα γνωστά πλέον, ύστερα από την κατάρρευση της σοβιετικής ένωσης. Ο Στέφανος είναι ένας καλός συζητητής, ξεψαχνίζει, ρωτά τα ουσιώδη, μαθαίνει και ταυτόχρονα διδάσκει, διαφωτίζει.

Επιστρέφουμε στα γεγονότα της κυπριακής τραγωδίας, βιασμοί, προσφυγιά, πού και πώς να εξαντλήσει το βάρος των γεγονότων ο συγγραφέας, πώς θα τα έλεγε ο Καβάφης, ποια θα ήταν η στάση του Σεφέρη; Μια σειρά πολεμικών γεγονότων, με τον απαραίτητο έρωτα να απαιτεί τα της ζωής μέσα στις μέρες του θανάτου, κι η πρόσκληση για το Λονδίνο, να αναλάβει μια εφημερίδα παροικιακή. Το Λονδίνο, οι κύπριοι εργοστασιάρχες, οι εφημερίδες, η Εκκλησία, οι φοιτητές  και τα κόμματα της αριστεράς εκεί. Μια γνωριμία με τον κυπριακό κόσμο μας του εξωτερικού.

Στο μυθιστόρημα μαθαίνεις πράγματα από πρώτο χέρι, από άνθρωπο που είχε την ευκαιρία στη ζωή του και τις εμπλοκές σε καταστάσεις και τις γνωριμίες με ανθρώπους, έναν οραματιστή, επαναστάτη, που μέσα από τις γνώσεις και την δίψα του διευρύνει τους ορίζοντές του και με τα επιστημονικά του εργαλεία αναλύει και μαθαίνει συνεχώς, ώστε να μεταδίνει  στον αναγνώστη το κλίμα της εποχής, τους προβληματισμούς και τις καταστάσεις, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για μας τους κυπρίους.

Η γνωριμία με πολλούς γνωστούς του Λονδίνου και της πολιτικής ζωής,  η γνωριμία με τον Πλουτή Σέρβα του έδωσε ευκαιρία τομής στην κομμουνιστική ζωή των ηγητόρων του ΚΚΚ και του ΑΚΕΛ.

Συνάντηση με τον επίσκοπο Πάφου Χρυσόστομο, και σκέψεις για τη μικροπολιτική, τον επαρχιωτισμό, τον τοπικό συμφεροντολογισμό, τα συνθήματα της άνοιξης, του Μάη του 68 στο Παρίσι. Μια επίσκεψη του Λυσσαρίδη στο Λονδίνο  του δίνει ευκαιρία να εκθειάσει το πρόσωπο, να παραθέσει τις παρατηρήσεις του από τον Θουκυδίδη με τον οποίο βαθιά αναστρεφόταν, να καταλήξει όμως στη μάνα του σε μια συγκινητική αποστροφή. Μόνο ο γυρισμός στην Πενταλιά θα δώσει τέλος στα πνευματικά γυμνάσματα.

Ευτυχώς δεν μπορεί να πει κανείς στο συγγραφέα, έτσι γράφεται ένα μυθιστόρημα, γιατί έχουμε μπροστά μας ένα κείμενο- περίληψη όλων των κειμενικών ειδών, από ποίηση, πολιτική ανάλυση, Ιστορία, παράθεση κειμένων παντός είδους, ένας πολύπλευρος συγγραφέας ένα πολύπτυχο κείμενο μας δίνει, με τις  λογοτεχνικές ποιητικές νησίδες του, το φιλοσοφικό του λόγο, την ρεαλιστική του γραφή, τις εμβαθύνσεις στη γνώση και ανάλυση γνωστών του περιοχών του επιστητού. Ωφελημένοι βγαίνουμε από την ανάγνωση.

Η ανατροφή του μικρού παιδιού τους, οι θεωρίες του Πιαζιέ, οι προβληματισμοί για τη δεύτερη διατριβή του, μας περιδιαβάζουν σε μεθοδολογικά επιστημονικά θέματα ανάμικτα με τη φαντασία και τις σημαντικές γνωριμίες του με προσωπικότητες της εποχής. Η σφραγίδα όμως όλων των ιστορικών συγκρίσεων και αναφορών είναι η αρετή και η θυσία για ελευθερία και ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Βιβλία που διάβασε, θεωρίες μαρξιστικές στη βάση τους, η αντίθεση ανάμεσα στο ατομικό και στο κοινωνικό, αντιθέσεις χαρακτήρων, οπτικής γωνίας μελέτης των πραγμάτων, η Μυριόβιβλος του Φωτίου σε τελευταία ανάλυση. Η σύγκρουση ατομικού- οικογενειακού με το κοινωνικό προβληματίζει τον ήρωα, η σύγκρουση ανάμεσα στην κοινωνική στράτευση και στην ευθύνη απέναντι στην οικογένεια, φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό πρόβλημα, καμιά φορά λες, με τι ασχολούνται οι άνθρωποι ή η γνώση ως πρόξενος δυστυχίας, ένας λαβύρινθος για γερά νεύρα, βγες άνθρωπέ μου έξω, δες το φως της ζωής, στενός κορσές σου έγιναν οι θεωρίες! Η συγγραφή της δεύτερης διδακτορικής διατριβής, με θέμα την πολιτική ζωή της δεκαετίας του 60 περίπου, με την αποστασία, το Ιουλιανό πραξικόπημα, και τις παρεμβάσεις Σβορώνου στη συγγραφή, μας παραπέμπουν σε γεγονότα που ζήσαμε, αλλά εδώ πρόκειται για την ερμηνεία τους, για την οπτική γωνία, τα επιστημονικά εργαλεία που πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Παίρνει το δοκτοράτο και ο προβληματισμός για το μέλλον συνεχίζεται, τα όνειρα και η πραγματικότητα, η ποίηση του Ρεμπώ κι η παραμονή του στην Κύπρο, καταφυγή του επιστήμονα και ποιητή.  Ο μυθιστοριογράφος βρίσκει διάφορους τρόπους να εκφραστεί, μέσω άλλου μυθιστορήματος ως παράλληλου κειμένου ή μέσω άλλων ποιητών και πεζογράφων που εξυπηρετούν το στόχο του και τη συνέχεια της εξέλιξης της ιστορίας πολυτρόπως, φιλοσοφώντας για τη συγγραφή, κάποτε με επιτυχημένες σελίδες κάποτε όμως έχει τις μεταπτώσεις της η γραφή, κάνει κοιλιά κατά το λεγόμενο. Μια επίσκεψη όμως της οικογένειας στην Ισπανία ξαναφέρνει το ζωντανό ρυθμό στην αφήγηση, την οπτική και δραματική της υφή, ιδιαίτερα χάρη στην ύπαρξη του μικρού Ιάσονα, που βρίσκεται ανάμεσα στο συγγραφέα και την Ανδρομάχη. Κι ύστερα η επίσκεψη στη Λισαβόνα, η επανάσταση μια μαγική λέξη, ελκυστική, κι η επιστροφή στο Παρίσι. Η εναλλαγή των ονομάτων των πρωταγωνιστών, η εναλλαγή μυθιστορημάτων μέσα από το ένα να βλέπει τη συνέχεια ή σαν καθρέφτη το άλλο, πραγματικότητα και φαντασία, είναι στη διαρκή ροή του έργου, όχι πως δεν αποφάσισε ο συγγραφέας πώς θα διέλθει των προβλημάτων, αλλά διότι αποφάσισε όλα τα είδη λόγου να χρησιμοποιήσει, αφού του είναι οικεία, και να επικαλείται από μυθολογία ως την πάσα επιστήμη………

Χαρακτηριστικό είναι το πιο κάτω απόσπασμα από το τριακοστό κεφάλαιο.

Εκείνες τις μέρες ξανάπιασα το μυθιστόρημα που είχα αρ­χίσει να γράφω πριν από δύο χρόνια και αποφάσισα να το δουλέψω. Η ιστορία πήγαινε πίσω στον Στέφανο, τον πα­λιό συμμαθητή μου και τις φαντασιώσεις του….

Κάποτε η ζωή του Στέφανου με γοήτευε και γι’ αυτό ήθελα να τη διηγηθώ. Τώρα όμως, όχι. Και αν ο Στέφανος εξελισσόταν μεγάλος σε κάτι από όλα όσα ασχολιόταν; …

Το μυθιστόρημα δεν προχωρούσε. Έκανα σημειωτόν και κύκλους επί τω αυτώ κι επί τα ίδια. Ο Στέφανος ήταν δυσκο­λοχώνευτος. Προσπάθησα να εφεύρω μια ιστορία που θα τον ξεπερνούσε και θα τον τοποθετούσε σε ένα φανταστικό κά­δρο. Αδύνατο. Ο πραγματικός Στέφανος ξεπηδούσε πάντα μπροστά μου. Αυτό, λοιπόν, δεν θα ήταν μυθιστόρημα, αλλά βιογραφία του Στέφανου. Μια βιογραφία, όμως, είναι Ιστορία. Και τι ενδιαφέρον μπορούσε να έχει η ζωή του Στέφανου για την Ιστορία; Μόνο ως περίπτωση κοινωνιολογικής μελέτης μιας εποχής θα είχε νόημα η βιογραφία του. Και ως ψυχολογι­κό πορτρέτο ενός ατόμου με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά… Το ήξερα, ο Στέφανος θα με βασάνιζε συνέχεια, αν δεν τον ξεφορτωνόμουν σε ένα μυθιστόρημα, σε μια βιογραφία. Τέλος πάντων, αν δεν έβαζα τη ζωή του στο χαρτί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Το καλύτερο θα ήταν να τον ενέτασσα στην πα­ρούσα διήγηση, μα δεν έγινε κατορθωτό. Η δυσκολία της σύν­θεσης παρέμενε. Θα με κατηγορούσαν, ίσως, οι κριτικοί ότι ενέταξα ένα δεύτερο μυθιστόρημα μέσα στο πρώτο. Μολονότι ο εγκιβωτισμός δεν είναι κάτι κακό. Ένα μυθιστόρημα για τον Στέφανο θα ήταν και βιωματι­κό. Τι το κακό; Υπάρχουν και βιωματικά μυθιστορήματα. Και πολλές φορές είναι πιο ζωντανά από αυτά της απόλυτης φαντα­σίας, αν υπάρχει απόλυτη φαντασία σε μια μυθιστορηματική αφήγηση. Φτάνει να έχουν πετυχημένη πλοκή. Ούτως ή άλλως, σε ένα βιωματικό μυθιστόρημα τα γεγονότα μυθοποιούνται. ….Θα το ξαναπροσπαθήσω αυτό το μυθιστόρημα με τον Στέ­φανο. Διότι ουκ εά με καθεύδειν η ιδέα να γράψω ένα μυθιστό­ρημα γι’ αυτό τον άτυχο παλιό συμμαθητή.»

Η καταφυγή σε γραφές άλλων, στο ημερολόγιο της Νεφέλης, στο μυθιστόρημα της Χ, σε συνομιλίες με φίλους στην προσπάθεια να παρουσιάσει αλλά προπάντων να ερμηνεύσει τα γεγονότα, βοηθούν το μυθιστόρημα να κυλίσει άνετα, στην ποικιλία των γραφών. Βρισκόμαστε στη μεταπολίτευση, η Κύπρος έχει πληρώσει το τίμημα, ο Καραμανλής και η διακυβέρνησή του, η προσπάθεια των λοιπών να κατανοήσουν τι συμβαίνει, να αποσιωπήσουν το κυπριακό προβάλλοντας συνεχώς το Πολυτεχνείο, γεγονότα που ζήσαμε και βαθιά κατανοήσαμε. Οι προβληματισμοί για το μυθιστόρημα συνεχείς, για παράδειγμα:  «Το μυθιστόρημα ανοίγει, λοιπόν, ένα παράθυρο όχι μόνο στον κόσμο της λογοτεχνίας, αλλά και σε αυτόν της φιλοσο­φίας, της Ιστορίας, του μύθου, του θρύλου, μα και της γεωπο­λιτικής. Και όλα αυτά έχουν τη δική τους δυναμική. Άλλωστε αυτή η γεωπολιτική οπτική υπάρχει σε όλα τα μεγάλα έργα. Πάρτε, για παράδειγμα, την Ιλιάδα ή την Οδύσσεια του Ομή­ρου.»

Όσο κι αν φαίνονται όλα αυτά πολύ φιλολογικά, είναι ενδιαφέροντα. Φιλόλογος είσαι, θα μου πείτε!

Και βρισκόμαστε στην Αμερική, ύστερα βέβαια από συζητήσεις  και αναζητήσεις, προβληματισμούς, γνώσεις, στάσεις και αντιστάσεις. Ο συγγραφέας δεν αφήνει ευκαιρία ανεκμετάλλευτη, είναι στη φύση του να ερευνά, να γνωρίζει, να ερμηνεύει. Πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω, ή θεωρίης είνεκεν.  Στον Ηρόδοτο ο Κροίσος λέει στον Σόλωνα “ως φιλοσοφέων γήν πολλήν θεωρίης είνεκεν επελήλυθας”.

Όμως, έστω και με δεύτερο δοκτοράτο, το Δημοτικό της Πενταλιάς δεν το ξεχνά, και αναζητεί το απολυτήριο του Δημοτικού του Σχολείου, επιστροφή στην παιδική αθωότητα και στη γενέθλια γη. Χρωστάμε.

Ο προβληματισμός για το μυθιστόρημα δεν παύει, ίσως για να συνειδητοποιήσει ο ίδιος τι κάνει, ίσως για να δώσει τις άλλες πτυχές του είδους αυτού του λόγου, για παράδειγμα διαβάζουμε: Το σημερινό μυθιστόρημα είναι πολυεπίπεδο και το χαρακτηρίζει η πολυπλοκότητα και η πολυφωνία περιεχομέ­νου, χαρακτήρων και ιδεών. Δεν ξέρω αν μπορούμε να μιλού­με ήδη για μετα-μυθιστορηματικό λόγο ή μετα-μυθιστόρημα.»

Και ακόμα, για τη σχέση Ιστορίας και Λογοτεχνίας, τα ακόλουθα:

«Αυτό που παρατηρείται συνήθως είναι ότι Ιστορία και λο­γοτεχνία συμβαδίζουν στον τρόπο που εκφράζουν το ιστορικό γίγνεσθαι, διότι εκφράζουν την ίδια εποχή, τις ίδιες ιδέες, την ίδια νοοτροπία. Και περισσότερο εκφράζουν τον ίδιο κυρίαρχο λόγο. Μπορεί η λογοτεχνία να ανοίγει καμιά φορά τον δρό­μο στην Ιστορία, επειδή έχει λιγότερους περιορισμούς στον τρόπο, με τον οποίο αναφέρεται στα γεγονότα. Με αυτή την έννοια δίνει μια πιο αληθινή γεύση της Ιστορίας στον αναγνώ­στη. Ειδικά το μυθιστόρημα ανοίγεται σε έναν κόσμο στον οποίο δεν μπορεί να επεκταθεί η ιστορική μελέτη. Αλλά ακόμη και η ποίηση έχει αυτό το προνόμιο. Το καβαφικό παράδειγμα είναι το πιο χτυπητό, αλλά δεν είναι το μόνο.»

Με την παράθεση των πιο πάνω καίριων επισημάνσεων του συγγραφέα δίνουμε μια συνοπτική θεώρηση του τρόπου με τον οποίο γράφει και πώς αντιμετωπίζει αυτό που γράφει ως μυθιστόρημα.

Είναι μερικές σελίδες ωραιότατες γιατί ασχολούνται με το ωραιότατο, τον έρωτα, πλατωνικό ή  μη, πραγματοποιημένο ή στις απαρχές της φαντασίας ή φαντασίωσης.

Η ιστορία όμως κάπου πρέπει να κλείσει, κι αυτό θα γίνει βέβαια στην Κύπρο, στην Πενταλιά βασικά. Ο επίλογος έστω μια περιληπτική θεωρητική τοποθέτηση για το εγχείρημα της συγγραφής. Μεγάλο πρόβλημα το μυθιστόρημα, η συγγραφή, ο γενέθλιος τόπος, η παιδική ηλικία, η Ιστορία των ιδεών και των πολιτικών εξελίξεων.

Ο Νομάδας Β΄Εκβάτανα, αποτελεί μια πλούσια κιβωτό. Ο αναγνώστης αμειφθήσεται.