Στέλιου Παπαντωνίου
ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ
Μεγάλη υπόθεση να διαβάζεις ποίηση μετά από πενήντα χρόνια και να
θυμάσαι τον άγνωστό σου τότε Στέφανο Κωνσταντινίδη, εκείνος στο Γυμνάσιο
Πεδουλά κι εγώ στο Γυμνάσιο Λεμύθου, στα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας μας,
ύστερα άλλαξαν οι δρόμοι αλλά «βουνό με βουνό δεν σμίγει», κι έτσι
ξαναβρεθήκαμε μέσω των διαβασμάτων μας, μέσω κοινών γνωστών, κοινών
ενδιαφερόντων, όπως η ποίηση και
γενικότερα η λογοτεχνία, κι έτσι, όταν
μου έστειλε την πρώτη του συλλογή, ήδη εγώ την κατείχα αλλά έμεινε στη Μόρφου,
θυμήθηκα και τον κοινό φίλο, τον μακαριστό Μίκη Φοινικαρίδη, που του είχε κάμει
το εξώφυλλο και τα πρώτα λόγια του πρώτου του ποιήματος, που χρησιμοποίησα κι
εγώ σε πανηγυρικό της 28ης Οκτωβρίου, τον πρώτο που έγραφα τότε, ανάμεσα στ΄άλλα και τους στίχους, αθάνατους
τους λέγω, «Γεννήθηκα το 1941 π.Χ. την ώρα που γεννιούνταν τα θανατερά
μανιτάρια στο διπλανό πευκόδασο».
Κυρίες και κύριοι,
Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είναι γνωστός σε πολλούς από τα άρθρα
του στον Κυριακάτικο Φιλελεύθερο, σε άλλους από το επιστημονικό του έργο σε
θέματα διεθνούς πολιτικής, σε άλλους από το ποιητικό και λογοτεχνικό του γενικά
έργο, και προπάντων από την καθημέραν παρακολούθηση της εδώ ζωής, οπότε όντας
στον Καναδά ζει και βιώνει την Κύπρο περισσότερο από πολλούς από μας.
Για να επιτύχει η παρουσίαση ενός έργου, πρέπει ο παρουσιαστής να
συμπορευτεί, να συμπλεύσει, να συντονιστεί στα μήκη κύματος του πομπού- ποιητή,
στη μακρά του πορεία, έξι ποιητικές συλλογές, μια κάθε δέκα χρόνια, αρχής
γενομένης από το 1969. Κι αυτές είναι:
1.
Επένδυση στο χρόνο ενός ονείρου και κάποιων
μαρτυρίων, 1969
2.
Παρακαλείσθε μη πτύετε εντός του λεωφορείου
1979
3.
Anthumes (δίγλωσση
ελληνικά γαλλικά) 1984
4.
Εναλία Κύπρος: Ο θάνατος του Ονήσιλου στα 1989
μ.Χ.
5.
Προκρούστη του Εναρέτου 2008
6.
Λεξήματα 2017
Αυτά τα ποιητικά πλην των διηγημάτων
1.
Ο γυρισμός του αρχιερέα 1980
2.
Η επιστροφή του αρχιερέα και άλλα διηγήματα
2012
Και το μυθιστόρημα Νομάδας.
Προμετωπίδα
στην πρώτη ποιητική συλλογή με τίτλο «Επένδυση στο χρόνο ενός ονείρου και
κάποιων μαρτυρίων» “Μνήμη Ιερή της
αδελφής μου Παναγιώτας Πέτρου Κωνσταντινίδου της εικοσάχρονης φοιτήτρια της
Ιατρικής και νεαρής ποιήτριας που μας έφυγε τόσο ξαφνικά στις 30 Σεπτεμβρίου 1968.”
Η συλλογή
περιλαμβάνει δεκαεφτά ποιήματα, μερικά με το βάρος του θανάτου, περισσότερο
όμως παρατηρούμε σε γενικές γραμμές τη διαλεκτική σύλληψη των πραγμάτων, την
πάλη απελπισίας και ελπίδας, ζωής και θανάτου, με πάντα νικητή τη ζωή και την
ελπίδα, παρ’ όλες τις αντίξοες συνθήκες μέσα στις οποίες ζει και διέρχεται ο
ποιητής, χρόνους, καταστάσεις, πολιτικές, παγκόσμιες.
Το
φιλολογικό περιβάλλον της εποχής, δεκαετία του εξήντα, είναι πλήρες της ξεβαμμένης πια καρυωτακικής
ποίησης αλλά προπάντων με το σφριγηλό αίμα της γενιάς του τριάντα, με τον
προδρομικό Καβάφη σε πρώτη γραμμή, κι ύστερα τον Σεφέρη, Ελύτη, Εγγονόπουλο,
συγκλονιστικές γνωριμίες με την ποίησή τους τότε, επαναστατικές φωνές για τους
νέους. Αδρή όμως και η γραμμή Αναγνωστάκη, λίγο αργότερα γνωστή, που ξεκινά με την πεζολογία του ειρωνικού
εκείνου Καβάφη και τον πολιτικό λόγο των ποιητών της αριστεράς, που μπολιάζουν
τους νεότερους, είτε με τα κοινωνικά κηρύγματα, της ειρήνης και τα αντιπολεμικά,
της δικαιοσύνης, με παράλληλες ιστορικές
αναφορές από τον Θουκυδίδη ή άλλους αρχαίους, από Ομήρου και εξής.
Ζωντανός ο
Ηρόδοτος με το επίγραμμά του για τους Λακεδαιμόνιους, ω ξειν αγγέλλειν… σ’ ένα
από τα πρώτα ποιήματα της συλλογής, αλλά το ποίημα του Στέφανου εξυψώνει τους
άγνωστους συμπολεμιστές Θεσπιείς, αποζητώντας και αποδίδοντας δικαιοσύνη. Στίχοι
αλησμόνητοι, «Για Θεσπιείς κανένας δεν
μιλάει» που σημαίνει πως ο ποιητής πέτυχε στο έργο του, άφησε στη μνήμη μας
στίχους του σημαδιακούς. Στο τέλος τέλος δεν υπήρξε στη ζωή του ο θεωρητικός της δικαιοσύνης αλλά και ο
ακτιβιστής επιζητητής της.
Από το
πρώτο ποίημα της συλλογής χαράσσεται η γραμμή της διαπάλης ελπίδας απελπισίας
και του αγώνα για επιβίωση και ελπίδα, παρ’ όλα τα αντίξοα.
«Γεννήθηκα το 1941 π.Χ./ την ώρα που
γεννιούνταν τα θανατερά μανιτάρια/ στο διπλανό πευκόδασο,/ - αλήθεια, είπε η
μάνα μου, τι σύμπτωση!- χωρίς καλές προοπτικές/ και με λίγες ελπίδες./ Κι
όμως…/Πώς αυξαίνουν οι ελπίδες/ όταν θέλουμε να ζήσουμε;..»
Σε λόγο
απλό και καθημερινό, αλλά και κλασσικό διαχρονικό, μεταβιβάζει αυτά τα
μηνύματα, της ελπίδας, του ζωντανού κι
ελπιδοφόρου μέλλοντος, της πίστης στις δυνάμεις του ανθρώπου, παρ΄ όλα τα
αντίξοα, σε μια διαλεκτική μεταξύ τους σχέση. Ο τόπος, ο χρόνος, οι συνθήκες,
τα εσωτερικά καβαφικά εμπόδια πρέπει να παραμεριστούν όπως οι Κύκλωπες. Όμως η
περίοδος των νεανικών ανατροπών και διαψεύσεων δεν παύει να ποτίζει με πόνο τον
ποιητή που συνειδητοποιεί την απάτη μέσα στην οποία ζει, αλλά ωθείται να βρει
διεξόδους, να διερευνήσει νέες οδούς. Τα υπαρξιακά προβλήματα και γενικά η
φιλοσοφία του υπαρξισμού ξάναβε το νου και τις νεανικές συνειδήσεις, που βίωναν
την τραγικότητα της ύπαρξης, τη μετατροπή των πραττομένων εις το εναντίον.
«Αγαπήσαμε και κλάψαμε. Κλάψαμε μα δεν υπάρχει αγάπη. Γυρέψαμε κι η αναζήτηση
μας βούλιαξε. Τι καρτερούμε; Αλήθεια, τι καρτερούμε;
Εκτός όμως από αυτό που
διακρίνεται ως απλός πεζός λόγος, στην πρώτη του συλλογή περιλαμβάνονται
μεγάλες συνθέσεις ώριμες στη σκέψη και στην έκφραση, ακούσματα αρμονίας και
αναφιλητών, το τρίξιμο της πόρτας τη νύχτα, εναλλασσόμενοι ήχοι με τη σιωπή,
μουσικές αρμονικά ολότητες που εκφράζουν παγκόσμια προβλήματα με πίσω τους
εναργή και διαρκή τη διαπάλη ζωής και θανάτου.
Ήταν βέβαια καιροί που οι λεξιλογικοί ακροβατισμοί ήταν της
εποχής, στην προσπάθεια να συλληφθούν δύσβατες έννοιες και καταστάσεις με
φιλοσοφικό βάθος, πέρασε και από αυτό το στάδιο ο Στέφανος, για να επανέλθει
όμως σε απλούστερες και πιο κατανοητές εικόνες και γραμμές, χωρίς να ξεφτίζει
τα υψηλά νοήματα, ιδιαίτερα της πάλης του ανθρώπου με την κοινή μοίρα ή τα
ανατρεπτικά μηνύματα του Νίτσε για το θάνατο των Θεών.
Στις «στιγμές» πέντε ολιγόστιχα ποιήματα, μπορεί να θυμίζουν Μόντη
ή τον πρώιμο Ελύτη με το Αιγαίο του, μέσα όμως από το έργο των ποιητών και των
φιλοσόφων, όπως του Νίτσε, διαμορφώνει τον χαρακτήρα και την ποίησή του, που
απηχούν τα επαναστατικά κινήματα παντός είδους της εποχής αυτής.
Η κλίση του στην παγκόσμια πολιτική και οι συγκρίσεις ανάμεσα σε
γεγονότα και σταθμούς της Ιστορίας ανιχνεύονται ήδη εδώ, όπως στο ποίημα «μας
πρόλαβαν»- μια ανάμεσα στους ισραηλίτες και παλαιστίνιους διαμάχη, κι ύστερα
προφητικά αρπαγμένη η δική μας με την Τουρκία, ή μέσα από σελίδες της Παλαιάς
Διαθήκης ιστορίες και κωδικοποιημένες επαναστατικές στιγμές.
Η Παλαιά Διαθήκη, θησαυροφυλάκιο γεγονότων, συμβόλων με
διαιώνια σημασία έστω κι αν παραπέμπουν στη εποχή τους, δίνουν λαβή για τη δική
του «σύνθεση». “Τι κι αν φωνάζουν οι
Ιουδαίοι κι αν οι σάλπιγγες ηχούν; Τα τείχη της Ιεριχούς κρατούν. Τους αυλούς
της εταίρας- ω τους αυλούς- καρτερούσαν τον παλιό καιρό –τραγούδι ηθικής από
χείλη πόρνης- η Ιεριχώ οι Ιουδαίοι η εταίρα οι αυλοί ο Θεός. Επενδύσεις εποχών.”
Κι όμως οι παραλληλισμοί, οι ποιητικές νύξεις παραπέμπουν σε δικές
μας χαρακτηριστικές ιστορικές στιγμές.
Βασική όμως συνισταμένη της πρώτης αυτής ποιητικής συλλογής του
Στέφανου Κωνσταντινίδη είναι ο θρήνος για το χαμό της αδελφής, μια πορεία που
παρακολούθησε από πολύ κοντά, που τον γέμισε με αναπάντητα ερωτήματα μπροστά
στο μέγα χάσμα του θανάτου. Ίσως το γεγονός να επέτεινε μια φυσική του απαισιοδοξία
αλλά και την αποφασιστική γι’ αυτόν στάση της ανατροπής της σε αισιοδοξία. «Ό τι και να τραγουδήσουμε είναι πληκτικό
πολύ… Τώρα πια δεν έχουμε ναούς για τους Θεούς μας. Δεν έχουμε ούτε λιβάνι για
τους νεκρούς μας. Κι όμως… Το θερμόμετρο δείχνει ακόμη ζεστό το αίμα μας. Πάει
να πη, ζούμε ακόμη…»
Εξολοκλήρου αφιερωμένο στην αδελφή του το «επιτύμβιο» καθαρή
ποίηση, ανέβασμα στους άλλους ουρανούς με τις εικόνες του, μα πάντα το αγκάθι
του ερωτηματικού στο τέλος, για να υπενθυμίζει τη διαλεκτική των πραγμάτων και
της ανθρώπινης σκέψης. Ο θάνατος του έδωσε το έναυσμα για φιλοσοφική ενατένισή
του, μέσα στο «λακωνικό» “Ο χρόνος, τα
πλοκάμια του/ η ύπαρξη κι ο θάνατος πρώτη απόδειξη του αναπόδειχτου στη χώρα
της ανυπαρξίας.» Ο χρόνος και το άχρονο η ουσία της ζωής και του θανάτου. Όπως
πάλι λακωνικά λέει στο παρακάτω ποίημα «Ο θάνατος της ελπίδας» Τώρα θυμούμαι εκείνο το στενό δρομάκι της
παληάς μου γειτονιάς:-“Οδός Μακαρίων- Αδιέξοδος”
Δεν ήταν όμως ποτέ δυνατόν η ποιητική
συλλογή αυτή να κλείσει τόσο πένθιμα. Σε μια παγκόσμια σύλληψη της ελπίδας με
προμετωπίδα το του Ελύτη «Μακριά χτυπούν καμπάνες από κρύσταλλο: αύριο αύριο
αύριο το Πάσχα του Θεού», γράφει
“Α! μην το
ρωτάς το γιατί. Αύριο οι πλατείες θα
γιομίσουν πάλι ζωή (δεν σε αρκεί;) το κλάμα θα γενή γάλα της νέας γενιάς
γέννημα της Χιροσίμας. Μaκριά, πολύ
μακριά, ηχούν καμπάνες…
======================================
Η δεύτερη ποιητική συλλογή του Στέφανου Κωνσταντινίδη μας δίνει
στην αρχή την ευκαιρία να γνωρίσουμε με τρεις παρατιθέμενες κριτικές πώς
αντιμετώπισαν οι ευαίσθητοι αναγνώστες της ποίησης την πρώτη του συλλογή. Αυτή
η δεύτερη, με τον παράξενο στην αρχή τίτλο «Παρακαλείσθε μη πτύετε εντός του
λεωφορείου» μας θυμίζει επιγραφές του καιρού μας στα δημόσια λεωφορεία στην
Ελλάδα, όταν όμως διαβάσουμε τη συλλογή, καταλαβαίνουμε πως είναι ένας
επιτυχημένος τίτλος, για ποιήματα γραμμένα εναντίον της δικτατορίας της χούντας
και των ελληνοχριστιανικών αρχών, όπως προβάλλονταν.
Ήδη ως ποιητής γλωσσικά είναι κατασταλαγμένος, δεν έχει ανάγκη
γλωσσικών πειραματισμών, η απλή γλώσσα τον εκφράζει και είναι άριστο γι’ αυτόν
εργαλείο για να πλησιάσει τους αναγνώστες του και να γνωστοποιήσει τα μηνύματά
του. Χαρακτηριστικό της συλλογής η εξωτερική ειρωνεία και η εσωτερική πίκρα του
ποιητή. Είναι ο καιρός που συλλαμβάνονται από τον ποιητή οι μεγάλες αλήθειες,
που γκρεμίζονται είδωλα ή παραδομένες αρχές, η πατρίδα, η θρησκεία, η
οικογένεια πάσχουν, πολλά ανατρέπονται με τη λογική και τη νεανική
επαναστατικότητα. Ο πολιτισμός δεν είναι η χρήση του σαπουνιού, που μας θυμίζει
τόσα ναζιστικά ή άλλα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, αλλά ο σεβασμός προς τον
άνθρωπο και τα δημιουργήματά του. «Μιλάτε
για πολιτισμό; Μα βέβαια κάτι θυμούμαι/ στο σχολείο μας μάθανε να πλενόμαστε με
σαπούνι… το πολύ σαπούνι έλεγε ο δάσκαλος η πολλή κατανάλωση σαπουνιού είναι
μια ένδειξη πολιτισμού… Όταν μεγάλωσα έμαθα για καινούργια επιτεύγματα
πολιτισμού: το Άουσβιτς, το Νταχάου, το Βιετνάμ, η 21 Απριλίου, ο Κυπριακός
Ιούλης του 74…»
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι ο συνομιλητής στο ποίημα ιωάννης ο…
Όσοι θυμάστε τη Θεσσαλονίκη του, μετέχετε άνετα στη συζήτηση, το Μέγαρο της
Τράπεζας Εμπορικών Συναλλαγών, και ο Σεφέρης,
“Στο μεταξύ η Ελλάδα ταξιδεύει, συνεχίζει ο άλλος, (και πάντα δυτικά προσθέτει
ένας τρίτος)” . Ένα ποίημα με πετυχημένη την ειρωνεία και τον ποιητικό
διάλογο με ομοτέχνους, παθόντες από το αντιδημοκρατικό πολίτευμα που οδήγησε
και την Κύπρο στην καταστροφή, με τόσους κολασμένους.
Ο ποιητής είναι και ιδεολόγος, είναι όμως και μαρξιστής, «εμείς διαλέξαμε τη γη- κανένας ιδεολόγος δεν
έσωσε τον κόσμο…» Άρα και μαρξιστική η ερμηνεία της Ιστορίας, δεν είναι οι
εμφύλιοι τα αίτιο των κακών, αλλά κατά τον ποιητή «εκεί που οι άνθρωποι αλληλοσκοτώνονται είναι γιατί οι νηστικοί ζητούν
τη βασιλεία της γης.» Ο καπιταλισμός, αίτιο πολλών κακών, η εκμετάλλευση
του ανθρώπου από τους κρατούντες, η ανεργία και οικονομική καταβαράθρωση
θεώνται μέσα από την τεχνική της επιστολής σε ένα φίλο, ένας τρόπος γραφής που
κερδίζει επικοινωνιακά τον αναγνώστη με τη αμεσότητά του, όπως και στο ποίημα
με τίτλο Νυχτερινό Τηλεγράφημα σ΄ένα σύντροφο. «Δεν σχολιάζω, περιττεύει, μέρες και νύχτες το ίδιο όπιο, μέρες και
νύχτες η ίδια ιστορία: Εν ιδρώτι του προσώπου σου φαγή τον άρτον σου. Μακάριοι
οι έχοντες και κατέχοντες ότι αυτών εστιν η βασιλεία της γης…» Χρήση των γραφών
και του ύφους τους, με τις ανάλογες αλλαγές για να αποδοθεί το νόημα της
ανατροπής.
Ο θάνατος μεγάλων ποιητών δίνει στους λαούς την ευκαιρία να
εκφράσουν τα πραγματικά φιλελεύθερα τους αισθήματα, κάτι που έγινε και με το
θάνατο του Λόρκα, την κηδεία του Παλαμά παλαιότερα και του Σεφέρη και του Πάπλο
Νερούντα. Ελευθερία Δημοκρατία Σοσιαλισμός ήταν τα συνθήματα στη Χιλή. Ωραίοι
στίχοι «Περνάνε αλυσίδες στα γιασεμιά, κλείνουν στη φυλακή τα κόκκινα
τριαντάφυλλα- πάντα το κόκκινο τους φόβιζε τους στρατηγούς- επιβάλλουν σιωπή
και παίρνουν στο χέρι το νυστέρι του χειρούργου…»
Πολιτικά τοποθετημένος, αλλά και επαναστατικός στις ερμηνείες
αρχαίων μύθων και ποιημάτων, η Ελένη, η Τροία, ο Οδυσσέας, θεοί και άνθρωποι,
αναστραμμένοι, σε διάφορες παραλλαγές στη συλλογή, ειρωνικά ιδωμένοι,
φανερώνουν την άλλη όψη από την σχολικά διαδεδομένη. Ο ποιητής προσπαθεί να
συλλάβει την αλήθεια, την ουσία των πραγμάτων, «Δεν θέλω τίποτε. Να μια στιγμή
καθάρια… Μα μια στιγμή μονάχα.»
Παρ΄όλα όσα αρνητικά παραδίνονται για την κοινωνία της κατανάλωσης
και του καπιταλισμού, της χούντας και της αδικίας, στο τέλος η ελπίδα και πάλι,
με τους προφητικούς στο ύφος στίχους «Έσσεται
ήμαρ… και τα όρνεα θα φάνε τις σάρκες των βασιλέων των αρχιερέων των στρατηγών
και των εμπόρων των χιλιάρχων και των ισχυρών και της κυρίας που συνεχίζει να
παίζει με το γάτο της..»
Άριστα δομημένη η συλλογή, έχει ως κατακλείδα το ποίημα
-ερμηνευτικό του τίτλου της, «καινούργιες εντολές ή ύμνος εις την ελευθερίαν:
Κάθε πρωί
φεύγουμε για τα καινούργια σύνορα φορτωμένοι με καινούργιες εντολές “οι αρχαίοι
ημών πρόγονοι…” “ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός…” “τα ιδεώδη της φυλής…” εμείς
γενιά ελληνική κουβαλούμε λέει τα όνειρα του κόσμου. Κάθε πρωί φεύγουμε για τα
καινούργια σύνορα φορτωμένοι τις καινούργιες εντολές… “παρακαλείσθε μη πτύετε
εντός του λεωφορείου…”
===================================================
Τρία ποιήματα στα οποία ιδιαίτερα θα σταθούμε από τη
ελληνογαλλική συλλογή Anthumes είναι Η Σαλαμίνα της Κύπρου, Πρόσφυγες και Αποχαιρετισμός.
Και τα τρία έχουν θέμα την Κύπρο και την αγάπη του ποιητή στην πατρίδα, και με
τα τόσα βάσανα.
Η σκηνή στη Σαλαμίνα κι ο Αίαντας να γυροφέρνει ανάμεσα στ’
ακρωτηριασμένα αγάλματα, που μας παραπέμπουν και οπτικά στο τοπίο αλλά και
συμβολικά στις πολεμικές καταστροφές και την εισβολή του ’74. Η αποκάλυψη του
Ιωάννη επιτείνει το τρομερό θέαμα και βίωμα με τα τέρατα που ανεβαίνουν από τη
θάλασσα, ένα τοπίο και μια βαθιά πληγή στον αρχαίο ελληνικό μας κόσμο και στις
ψυχικές μας καταβολές.
Μέσα στο ίδιο κλίμα κινούνται οι Πρόσφυγες, ανακαλώντας
σκηνές από την Τροία και την Καρχηδόνα, τα λατομεία της Σικελίας του Ευριπίδη
με απόηχους σεφερικούς, καταστροφές που φέρνει ο πόλεμος, που προκαλούν δικοί
και ξένοι, ενώ μέσα από τα σύμβολα των ιστορικών και μυθολογικών μορφών
επαναβεβαιώνεται πως η ιστορία επαναλαμβάνεται κι ο άνθρωπος νιώθει πάντα και
παντού τον ίδιο πόνο του ξεριζωμού και της άδικης μοίρας. Η Σαλαμίνα, ως θέατρο
πολεμικών πολιτιστικών συγκρούσεων, ο Τεύκρος, ο Ονήσιλος μαζί με όλη τη χορεία
των προσώπων που έχουν αναχθεί πια σε σύμβολα της μοίρας του ανθρώπου, ειδικά
του Έλληνα της Κύπρου και γενικότερα του παγκόσμιου, ζωντανεύουν στους στίχους
του ποιητή ως πολυεπίπεδα και πολύπλευρα μουσικά όργανα φορείς πολλών άλλων φωνών
αλλά των ίδιων διαιώνιων μηνυμάτων.
Ένα ιστορικό- μυθικό πρόσωπο αγαπητό στον ποιητή είναι ο
Αλέξανδρος, μια παράλληλη πορεία ζωής αντιλαμβάνεται ο ποιητής τη δική του,
φεύγει από την Πενταλιά για να κατακτήσει με τον τρόπο του τον κόσμο του
πνεύματος, ένα τεράστιο ταξίδι, μια εκστρατεία, με τις περιπέτειες και τον
πλούτο της, με τα πρόσωπα της οικογένειάς του, τους φόβους και τις αγωνίες, το
αίσθημα της ματαίωσης και το κενό, ο ποιητής όμως παραμένει ο πιστός της
ταπεινής γης του.
===================
Η τέταρτη ποιητική του
συλλογή είναι εξολοκλήρου αφιερωμένη στην Κύπρο. Ήδη εμφανίζονται τα ρήγματα
στο αγωνιστικό μέτωπο, η κατάσταση αναδίνει σήψη, ο ποιητής με τις ευαίσθητες
κεραίες του συλλαμβάνει, μπορεί να μην θρηνεί ως Ιερεμίας, με το ειρωνικό του
νυστέρι τέμνει, η διάβρωση όμως και η παχυδερμία μένουν ασυγκίνητες. Ποιο όπλο
έχει ο ποιητής; Οι τίτλοι επαναλαμβάνονται, παραλλαγές πάνω στο ίδιο θέμα,
Λευκωσία, κατάληψη, σκλαβιά, η Ιστορία επαναλαμβάνεται, ο ποιητής επί των
τειχών προσπαθεί να αφυπνίσει, οι πολιτικοί όμως ανάξιοι εκμεταλλεύονται
καταστάσεις στην κάτω το μετρίου αντιμετώπιση των γεγονότων και της βαριάς
μοίρας του μοιρασμένου μας τόπου.
Με τον τίτλο της η τρίτη ποιητική συλλογή του Στέφανου Κωνσταντινίδη
προδιαγράφει και το περιεχόμενο: «Εναλία Κύπρος -Ο θάνατος του Ονήσιλου στα
1989 μ.Χ. (εκδόσεις Πελεκάνος, Αθήνα 1990).
Με πιο διαπεραστικό ακόμα το ειρωνικό εγχειρίδιο διαπερνά την
κρατούσα στην Κύπρο κατάσταση, η κατρακύλα άρχισε, η αγωνιστικότητα μόνο στα
λόγια. Χαρακτηριστικό της συλλογής η σύγκριση ιστορικών στιγμών και σελίδων
πτώσης και κατάπτωσης, η Ιστορία επαναλαμβάνεται, ο ποιητής διαπιστώνει
ομοιότητες, τη δύναμη του εχθρού, την αδυναμία των αμυνομένων, την κάμψη του
φρονήματος. Η σύγκριση οδηγεί σε θλιβερές προβλέψεις, όμως ο ρόλος του ποιητή
είναι να υποδείξει, να αφυπνίσει με το στίχο του.
Ο ποιητής συνομιλεί με τα άψυχα, που μετατρέπονται σε σύμβολα,
όπως τα τείχη της Λευκωσίας ως τόπος άμυνας αλλά και δημόσιων επετειακών
εκδηλώσεων, η υφέρπουσα πολιτική απάτη, το πολιτικό θέατρο αποκαλύπτεται, με
παράλληλη υπενθύμιση στίχων άλλων ποιητών, όπως του Παλαμά από το Δωδεκάλογο
του Γύφτου, με το αλησμόνητο εκείνο, και καρτέραγε τον Τούρκο να την πάρει. Επάλληλες
προβλέψεις και απευκταίες τύχες. Ήταν και η εποχή της στροφής του λαού στο
χρηματιστήριο, η εμπορευματοποίηση της κατοχής, η βιτρίνα σε αντίθεση με την
ουσία που χανόταν κάτω από τις βαρύγδουπες διακηρύξεις, ήταν και το Νταβός κι
οι συναντήσεις εκεί των πολιτικών, κι ο ποιητής χρησιμοποιεί τον Πενταδάχτυλο
με τα πέντε του δάχτυλα, σήμα και σύμβολο.
Συναισθηματικά φορτισμένος γίνεται η φωνή του τόπου και η το πικραμένο
του στόμα. Σε πρώτο πληθυντικό διεκτραγωδεί τη γενική θορυβώδη και επιδεικτική
επιφάνεια σε αντίθεση με την πραγματική ψυχική, πνευματική και πολιτική
ρηχότητα.
Η γνώση της Ιστορίας και της ελληνικής ποιητικής παραγωγής,
ιδιαίτερα του Σεφέρη σ’ αυτή τη συλλογή, η πολιτική ματιά και κρίση, με αυτά στο
οπλοστάσιο ο ποιητής παρακολουθεί τα τεκταινόμενα, μετέχει στον πόνο, ξαναζεί
πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης και της Λευκωσίας, διαβλέπει τον ολισθηρό
δρόμο και τη κατωφέρεια, διακρίνει εξωτερικά ηχηρά λόγια και ζητωκραυγές από τη
εσωτερική κάμψη και κούραση, περιδιαβάζει στον τόπο και γίνεται η φωνή της
πληγωμένης πατρίδας που ξανάζησε τουρκοκρατία.
Η συλλογή δεν κλείνει με ελπιδοφόρα μηνύματα. Δυστυχώς η κατάσταση
δεν το επιτρέπει.
Μεταφέρω δυο ποιήματα ενδεικτικά των τίτλων, των παραλλαγών, του συγκριτικού
πνεύματος ιστορικών γεγονότων και της ειρωνικής πικρής γεύσης που αφήνουν.
ΙΟΥΛΗΣ 1974 Μ.Χ.
Κι εγώ που νόμιζα πως ο Ιούλης είναι μονάχα για την γαλλική
επανάσταση- στις 14 του Ιούλη του 1789 είπαν πως έπεσε η Βαστίλλη- Κι εγώ
νόμιζα πως ο Ιούλης είναι μονάχα ανάμνηση πικρή από το υγρό ζεστό καλοκαίρι
μιας άλλης εποχής- μιαν νύχταν, νύχταν σιανήν, τζιαιρόν Δευτερογιούνη- Μη
βιάζεστε πάντα υπάρχει καιρός για καινούργια επιτεύγματα (Κάπως έτσι δεν το ‘πε
ο ποιητής άνθρωπος παράξενος που ξεστόμιζε χρησμούς σαν την Πυθία) 15 του Ιούλη
1974, 20 του Ιούλη 1974, μη ψάχνετε να
βρήτε αν είναι μ.Χ. πρόκειται για μια λεπτομέρεια.
Και η παραλλαγή
Αν τουλάχιστο συνέβαινε το 1974 π.Χ. θα μπορούσαμε να αναθέσουμε
στους αρχαιολόγους να ψάξουν για το κρανίο του Αττίλα ή να ζητήσουμε χρησμό από
το μαντείο για τα μελλούμενα. Τώρα όμως 1974 μ.Χ. αλήθεια σε ποιους ν’
απευθυνθούμε.
=================================
«Προκρούστη του Εναρέτου» είναι ο σημαδιακός τίτλος της ποιητικής
συλλογής που ακολουθεί. Ως γνωστόν ο Προκρούστης, ένας από τους ληστές της
Αττικής τον καιρό του Θησέα, τοποθετούσε σ’ ένα κρεβάτι τους περαστικούς κι αν
ξεπερνούσαν τις διαστάσεις, τους έκοβε τα άκρα ή και το κεφάλι για να χωρέσουν
στο κρεβάτι, αν ήταν πιο κοντοί, τους τραβούσε ώσπου να αρμόσουν στα μέτρα του.
Με άλλα λόγια, χίλιοι δυο τρόποι χρησιμοποιούνται στην πολιτική ή άλλη ζωή για
να προσαρμοστούμε στα δοσμένα άνωθεν μέτρα, ειδ’ άλλως ακολουθούν οι κυρώσεις, διότι δεν συνεμορφώθην προς τις
υποδείξεις λέει και το γνωστό τραγούδι, οι συνέπειες γνωστές στην Ιστορία, και
στην καθημέραν ζωήν, μόνο προσαρμοζόμενος θεωρείται ο πολίτης ενάρετος,
ειδ΄άλλως «η λαιμητόμος καρατόμησε το Ροβεσπιέρο» «Κι ύστερα τον σούβλισαν στην
Αλαμάνα τον Αθανάσιο Διάκο».
Η ποιητική αυτή συλλογή αποτελεί
στροφή στην ποίηση του Στέφανου Κωνσταντινίδη, γιατί εμπλουτίζονται τα
σύμβολά του με τη Βαβυλώνα, τον Γρανικό ποταμό, με τις νίκες του Μεγάλου
Αλεξάνδρου, το άλογο του Ομέρ Βρυώνη,
παρμένο από το ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, όπου εδώ συμβολίζει μάλλον τη
λύση με την οποία η Τουρκία θα επιβληθεί στην περιοχή, ένα μέσο πίσω από
το οποίο κρύβεται ο εχθρός, τους Βησιγότθους ως δυτικούς βαρβάρους.
Παραλλαγές των ποιημάτων είδαμε και προηγουμένως, τώρα όμως
εισάγεται μια νέα προσπάθεια για συμβολική ποίηση, με την έννοια της
μουσικότητας, της εναρμόνισης των συμφώνων των λέξεων του ποιήματος, χωρίς
βέβαια να εγκαταλείπεται η ειρωνεία με το πνεύμα του Καβάφη ή του Αναγνωστάκη
τις αντηχήσεις και βέβαια του αγαπημένου Σεφέρη, «Χαϊδεύω τα σκουριασμένα
όνειρα» μόλις διαβάσεις, αμέσως ακούς τη φωνή του Σεφέρη, από το Μυθιστόρημα «Χαϊδεύω τα σκουριασμένα κανόνια, χαϊδεύω τα κουπιά»,
μέσα στο ίδιο κλίμα. Όπως είπε και ο βραβευμένος δεν υπάρχει
παρθενογένεση στην τέχνη, ή είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας.
Η μουσικότητα του στίχου στο ποίημα «Η Ωραία του Έρωτα», όπου παρατηρούμε αυτή την προσπάθεια της
εναρμόνισης των συμφώνων των λέξεων, αβάδιστη
διαβαίνεις, πυρπολούν οι ώρες του έρωτα, το κενό του φονικού της νύχτας,
διαγώνιες βαδίζοντας, χαράχτηκες στην πέτρα να ιερουργείς, δαιμονικά στο
πευκόδασο, ακούτε τις παρηχήσεις, δεν είναι τυχαίες, “Η ποίηση παντρεμένη
με ήχους παράξενους”, μας λέγει αμέσως παρακάτω σε μια σειρά από ποιήματα με
τίτλο «Της ποίησης».
Η συλλογή ανοίγει με το λακωνικό και περιεκτικότατο τρίστιχο: «Πώς
είναι δυνατό να χωρέσουν τα όνειρά μας στο κρεβάτι του Προκρούστη;» Αν
αρχίσουμε από το όνειρο της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα που προσπάθησαν τραβώντας από τα μαλλιά να το διαδεχτούν οι
συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου, ως τις λύσεις τύπου σχεδίου Ανάν και παρομοίων και
των προσπαθειών που γίνονται για να πεισθεί ο λαός να δεχτεί, καταλαβαίνουμε το
πνεύμα, λακωνικώς λέγει και ποιεί όσα με τα άρθρα και τη στάση του στη ζωή
ομολογεί και διαλαλεί. Γενικά ο φόβος είναι μήπως δούμε «την αυτοκρατορία των
Αχαιμενιδών με υπογραφή των επιγόνων.»
Το ποίημα Καθεστωτικοί Διανοούμενοι, εκπροσωπεί και τα σημερινά
προβλήματα της προσπάθειας επιβολής λεξιλογίου στη δημοσιογραφία, με τα νέα του
σύμβολα και το κύριο μήνυμα της συλλογής για την αλλαγή της σημασίας των
λέξεων. «Εναλλακτικά προσχήματα για να
δικαιολογήσουμε τη διακόρευση του ονείρου. Εναλλακτικά προσχήματα για να
ιππεύσουμε το άλογο του Ομέρ Βρυώνη.ΙΙ Και οι λέξεις δεν ήταν ποτέ αθώες.»
Η ποίηση παρ’ όλα αυτά, γενικά για τον Στέφανο είναι το όπλο της
αντίστασης στα επιβαλλόμενα, η σημαία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του
ανθρώπου, όσες προσπάθειες κι αν κάνουν οι εκάστοτε ιθύνοντες να ισοπεδώσουν
τους πάντες και τα πάντα, για να εξυπηρετήσουν αλλότριους σκοπούς και
συμφέροντα.
Όμως ο ποιητής έχει τα όπλα του: «Η ποίηση τελευταία γραμμή άμυνας στην επίθεση των βαρβάρων.» ===========================================
Τα Λεξήματα, έκδοση 2017 περιέχουν γνωστά μας ήδη ποιήματα,
αναγνωρισμένα, από μόνα τους επιμένουν, επανέρχονται στη μνήμη, έχουν ήδη
αποκτήσει την αξία και τη θέση τους στην ποίηση, τα αγαπά ιδιαίτερα και ο
ποιητής και οι αναγνώστες του, «χαϊδεύω τα σκουριασμένα καράβια που κουβαλάνε
τα όνειρά μου τοξότης γερασμένος που επιστρέφει από τον πόλεμο της Τροίας. Κι
ούτε μια μήνυση στην ιστορία να μην μπορώ να κάνω» Σεφερικές αγάπες, ο Οδυσσέας
ή Αλέξανδρος ή ο Νομάδας, βρέθηκε πια και το αντίστοιχο πεζό του έργο που
συμβαδίζει με το ποιητικό. Στην ίδια συλλογή, το αξέχαστο και σημαδιακό
«Γεννήθηκα το 1941 π.Χ» «Τα επιτεύγματα πολιτισμού» με το μνημειώδες σαπούνι, ένδειξη πολιτισμού, ο μέγας δάσκαλος
Κωνσταντίνος Καβάφης, «29 Απριλίου 1863- 29 Απριλίου1933 έπαιξε λέει η
ισορροπία των άστρων σπάνιο φυσικό φαινόμενο» και μας δόθηκε η χάρις της
ποίησής του.
Τα ιστορικά γεγονότα ως σύμβολα, όπως τα πρόσωπα που έγραψαν
ιστορία, ανεβαίνουν κι εδώ στην ποιητική σκηνή με την αχλύ του μύθου, από τη
θρησκευτική ζωή η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή και η ποιήτρια
Κασσιανή, από την αρχαία ιστορία ο Θεμιστοκλής, τα Σούσα, ο Μεγάλος Βασιλεύς. Αλλά
διαβάζοντας τα ποιήματα φέρνουμε αμέσως στο νου δικές μας περιπτώσεις της
σύγχρονης κυπριακής ιστορίας, ιδιαίτερα μετά το 1974, σύγχρονα γεγονότα της
ελλαδικής ιστορίας, με τα μνημόνια και τα δημοψηφίσματα. Οι Ούννοι
επανέρχονται, στις Θερμοπύλες κανείς, οι ξένοι επιβάλλουν και επιβάλλονται,
μόνο παρελθούσες εποχές μπορούν να αποδώσουν από κάποια απόσταση την πίκρα για
την κατάντια ή τις επαναλαμβανόμενες στιγμές. Δεν είναι όμως μόνο οι βάρβαροι
που φταιν, είναι και η τρυφηλή αβδηρίτικη ζωή μας.
Ο ποιητής είναι και ιστορικός, είναι και πολιτικός αναλυτής, με
την ποίηση χρησμοδοτεί, αποφθέγγεται, διεισδύει στα γιγνόμενα και συλλαμβάνει
προπάντων την εσωτερική δομή της αλήθειας και την εξωτερική εικόνα, που
ζωγραφίζει με το πινέλο της ειρωνείας, γιατί η αλήθεια έχει τις διπλές όψεις
της, το βάθος και την επιφάνειά της. Ύστερα,
η γνώση της Ιστορίας συντελεί στη διαιώνια σύλληψη των αληθειών και στον
παραλληλισμό των στιγμών της ζωής μας. Ο Ηρόστρατος έμεινε στην ιστορία γιατί
πυρπόλησε το Αρτεμίσιο της Εφέσου, για να μείνει το όνομά του στην Ιστορία
αθάνατο, έγινε θεατρικό έργο από τον Ζαν Πολ Σαρτρ, όμως για να ‘ρθουμε στο σήμερα « ένας αόρατος
σκηνοθέτης από την Έφεσο κόβει- ράβει και το δικό μας μέλλον» λέει ο ποιητής.
Αλλεπάλληλοι ιστορικοί σταθμοί, ποιητικά σύμβολα, φορείς σκέψεων,
συναισθημάτων, αληθειών.
Φίλοι μου, η περιδιάβαση
στο έργο του Στέφανου Κωνσταντινίδη πάντα μας αφήνει πιο πλούσιους, γιατί ο
συγγραφέας μας γνωρίζει και ιστορεί και διεισδύει και συλλαμβάνει και φιλοσοφεί
και ποιεί. Μια πραγματική επαφή με το έργο του ανοίγει ορίζοντες πολλών
επιπέδων.
Ευχαριστώ
