ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΧΑΤΖΗΛΟΥΚΑ, ΧΡΩΜΟΦΩΣ, Άνοιγμα Εθνική Εταιρεία Λογοτεχνών Κύπρου,
Λευκωσία 2009
Η ποιητική αυτή συλλογή, αφιερωμένη «Στους ήρωες του έπους
της Κύπρου πεφιλημένους, τον Φώτη Πίττα και το λοιπούς ανδρείους της μάχης του
Λιοπετριού Χρίστο Σαμάρα, Ανδρέα Κάρυο
και Ηλία Παπακυριακού και τον Παναγιώτη Τουμάζο ευκλεώς πεσόντα στη μάχη της
Κακοπετριάς με τα πενήντα ένα χρόνια από τη θυσία τους», αποτελείται από τις
μεγάλες ενότητες α. Απομαρμάρωση (Εν
αμφιβόλω, Πνοές, Αναβάσεις, Πορεύεται ώρα, Στη σκέψη των γενεών, Κωπηλάτες,
Υψωμοί κι αλώσεις, Αύρα στον καιρό) β. Νεουργόν
(Δικαιομαχούντες, Σ’ άφθορες σχεδίες, Του χρέους, Πληρούμενος καιρός) γ. Κοιμώμενος άγγελος στην Αμμόχωστο (Στροφή,
Αντιστροφή, Φωνούντες) και Ετέρα γραφή αποτελούμενη από τα
αυτοτελή ποιήματα Επιμελώς άγερτοι, Εύφρανση επιφαινόμενη, Αδικαίωτοι α, β, Ασπιδώματα
ψυχών, Αυτοκολασμός, Κινούμενοι πρόσω, Δρόμος
Σταυρού, Εντίμως μειδιώντες, Γουάιλντ Μπιούτι,
Νιούπορτ, Ίρβιγκ Άβενιου, Μονοτρόπως, Ζύμη, Ανένδοτοι α, β, Αναφαινόμενο,
Εν πνεύματι, Άθλημα ερωτικόν, Διττόν, Ώσεις καιρών, ΑΒΓ, Γενναίων θέλξη, Αενάως
καιρός φερόμενος, Αναρχούμενη ελπίδα, Α Κατάστιχο, Β Ένθετο και τέλος, Επί
αναχωμάτων υψώσεις. Τέλος, Σημειώσεις αρκετά διαφωτιστικές.
Μια μεγάλη διαφορά από τις συλλογές με το γενικό τίτλο
Αρμοί. Εν πρώτοις οι Σημειώσεις στο τέλος είναι πολύ βοηθητικές στη σύλληψη των
νοημάτων, γιατί γενικά οι γνώσεις δεν είναι τόσο κοινές στον ποιητή και στους αναγνώστες του. Διαφορά όμως παρατηρείται
και στην ανάπτυξη σε μεγάλα ποιήματα των ιστορικών στιγμών, καταστάσεων,
τραγικότητας, ποιητικών αισθημάτων και συναισθημάτων. Πιο ομιλητικός ο ποιητής
απλώνεται, ανοίγεται, δεν είναι πια ο εσφιγμένος, πιο εύκολα διαβάζεται, πιο
άνετα, χαρίζει άλλη χάρη, της πιο ανθρώπινης διάστασης, της επικοινωνιακότητας.
Τα ποιήματα δεν διαβάζονται σαν αινίγματα και χρησμοί,
παρόλο που υπάρχουν οι δυσκολίες, η επανειλημμένη όμως ανάγνωση προσθέτει άλλες
διαστάσεις αισθητικής ηδονής. Ενώ προηγουμένως ο νους μόνο προσπαθούσε να
συλλάβει νοήματα, τώρα ο λόγος ακούγεται πιο αρμονικός, μακρύς, θελκτικός,
υψιπέτης.
Αν θα συνεχίσει ο Κυριάκος Χατζηλουκάς να γράφει, προτιμότερη
θα ήταν η γραφή του Χρωμόφωτος, αφού πληρώσαμε -ποιητής και αναγνώστες- το φόρο
στη θαυμαστή ευρηματικότητα της Πυθίας. Τουλάχιστον έτσι επιτυγχάνεται μια άλλη
λειτουργία της ποίησης, η αναγκαία επικοινωνία του ποιητή με τον αναγνώστη του.
Η ενότητα Απομαρμάρωση είναι αφιερωμένη στον
Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, πρόμαχο της Ρωμιοσύνης στην εποχή του και ως σήμερα σύμβολο
διαχρονικό των αγώνων προστασίας του γένους. Ο ποιητής συναρμόζει το ιστορικό
παρελθόν με το παρόν, συλλαμβάνοντας και εκφράζοντας προβληματισμούς για την κατάσταση του
Βυζαντίου και την Ιστορία του και για τα εν Κύπρω.
Στο πρώτο ποίημα της ενότητας, «Εν αμφιβόλω», ο ποιητής
συλλαμβάνει τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο να αγωνίζεται για τη σωτηρία μιας πόλης
που ήδη έχει χάσει το μέγιστο της δύναμής της, είναι όμως ηθικά υποχρεωμένος να
μείνει πιστός στην Ιστορία πληρώνοντας τις ατασθαλίες προηγουμένων, φίλων και
εχθρών, ομοδόξων και ετεροδόξων.
Με άκρως επιλεγμένο λεκτικό και υψηλό ύφος ο ποιητής
ανυψώνεται και ανυψώνει.
Στο ποίημα «Πνοές» με δευτεροπρόσωπη αναφορά στον ήρωά του,
σχεδόν όμως ταύτιση ποιητή και ήρωα, κινηματογραφικά παρατίθενται μνήμες
του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου από την όλη βυζαντινή ιστορία.
Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε τη διαφορά ανάμεσα στο πρώτο
τρίστιχο, στο οποίο ο λόγος αναπτύσσεται συνεχής, σε αντίθεση με τα μονόστιχα
νοήματα, κάθε στίχος και τελεία, που επαναφέρουν μια αγχώδη πνοή στο ποίημα.
Τα πρώτο τρίστιχο πιο ήρεμο και ανθρώπινο «Έρχονται φώτα που
ξέχασες/ αρώματα χαμένα στους ανέμους/ σπιθίσματα από ταφόπετρες.» Σε αντίθεση
με τη δεύτερη στροφή, κάθε στίχος και τελεία. «Στρέφεσαι στο πηδάλιο. Από παλιά
πρέσβεις σ’ ακτές. Κοινωνείς νέου αίματος. Ζητάς να ιχνεύσεις το κοίλο τ’
ουρανού.» Η συνέχεια σπάζει, σαν να συμβαίνουν όλα σε διαφορετικές εποχές,
σπασμωδικά.
Στις «Αναβάσεις» σε δεύτερο πρόσωπο, αναφορά στον
Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Αλλά εδώ είναι πιο εμφανής η ισχύς των νοημάτων και στο
παρελθόν και στο παρόν της Κύπρου. «Δια-κινούμενοι μυζούντες μεσσίες φιλολάως
ενδυόμενοι» για τους σύγχρονους πολιτικούς και τον τρόπο ενεργείας τους.
«Αφήσαμε το μεγάλο ρέμα. Φρόντισαν να δροσιστούμε σε ψευδολίμνες. Ομοιάζουμε
φραγμένες πόλεις μ’ άλλες. » για την αποτυχία του στόχου της ένωσης της Κύπρου
με την Ελλάδα και την παρούσα κατάσταση πολιορκίας. «Πάθαμε πολλά από
ναρκίσσους.» Το πρώτο πληθυντικό και η γενίκευσή του που μας αγγίζει. «Με
πονούσαν μικρυνόμενες αποστάσεις. Άστατα βήματα» για την φθίνουσα βυζαντινή
αυτοκρατορία και για την σμίκρυνση του νησιού μας και την ακολουθούμενη ασταθή
πολιτική.
«Πορεύεται ώρα»: Το ελληνικό και χριστιανικό Βυζάντιο πέρασε
στη χιλιόχρονη Ιστορία του πολλά, «συλλογιέσαι φορτούνες αιώνων» (fortuna η τύχη). Ο τιμημένος
τελευταίος αυτοκράτορας, σύμβολο των αιώνιων αγωνιστών, συναντάται με την Κύπρο
στους τελευταίους στίχους «Προσπάθησα να ορθώσω αναστραμμένους δρόμους, να
σκέπω το βορρά μας που ολοένα τον κόβουν.» Και η συνάντηση του Παλαιολόγου με τον ποιητή και τον
αναγνώστη: «Κουράστηκα να κουβαλώ άδεια ονόματα» αναφορά στις αναρίθμητες
ελληνικές πόλεις, βορά των εχθρών. Επιτυχημένη η διπλή χρονική αναφορά, τότε κα
τώρα, γιατί αλλιώς θα είχαμε ένα απλό
ιστορικό ποίημα.
Σταματώ στο δίστιχο «Πτερώσεις μετά την κοπή της άλωσης που
την είπαν πρώτη» Με τη φράση «κοπή της άλωσης», όπως ο ίδιος ο ποιητής δηλώνει
στις Σημειώσεις, εννοεί την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης μετά την πρώτη
της άλωση από τους σταυροφόρους. Αυτό το αναπάντεχο στη χρήση και σύζευξη των
λέξεων είναι το χαρακτηριστικό του Κυριάκου Χατζηλουκά και ο σταυρός του
αναγνώστη. Το ύφος συνεχίζει να είναι υψηλό, στις επικίνδυνες όμως παρυφές του.
«Στη σκέψη των γενεών» η χρήση του πρώτου πληθυντικού
περιλαμβάνει πλέον ολοκληρωτικά και την κυπριακή τραγωδία. «Πέφταμε σ’ αθώρητους
γκρεμούς. Θραύση των μεγαλονείρων.» Η κατάσταση αντανακλά και την τουρκική
εισβολή και το εσωτερικό μέτωπο «Φίλαυτοι πηδαλιούχοι… η δια-νομή ονομάτων και
αργυρίων.»
Για πρώτη φορά εισάγεται εδώ ο πεζός λόγος στο ποίημα, που δένει
ευχάριστα, γιατί είναι γραμμένος στο ίδιο ύφος. «Ήταν αυτόφωτοι οι δάσκαλοί
μου. Μ’ έφεραν σ’ αυθεντικές πηγές. Εκεί πανάρχαιες αρετές` ελευθερία,
δικαιοσύνη, φιλοτιμία, ευθύνη. Ορίστηκα να επιμείνω ιδία στην τελευταία» όπου ήρωας και ποιητής συνεκφράζονται. Η
δευτεροπρόσωπη αναφορά ερμηνεύεται όχι μόνο ως αποστροφή προς τον ήρωα αλλά και
εις εαυτόν, στον ίδιο δηλαδή τον ποιητή. «Λευκαινόμενος έβλεπες αλλιώς τ΄ άγρια
νέφη.»
Το ποίημα τελειώνει με το γενικό «Εκείνοι που έφυγαν οι πιο
πολλοί. Όσοι απόμειναν η ζωή π΄ ανθίσταται.» ομολογία του ποιητή για τη στάση
του στα παρόντα και την ευθύνη του.
Στο ίδιο μήκος κύματος με μηνύματα αιώνιας αντίστασης και
αγωνιστικότητας συνεχίζεται το «Κωπηλάτες», λέξη με μεταφορικό νόημα. «Θα’
ρθουν δάσκαλοι κι αρματολοί, άγιοι κι απόστολοι να συνδράμουν στη ρήξη του
σκότους. Πρόθυμος για θυσία ακάματος λαός.» Η ρήξη του σκότους το επιθυμητό
ελπιδοφόρο αποτέλεσμα των αγώνων, ιστορικό γεγονός από τη μια και ελπίδα για
τον μέλλον της Κύπρου από την άλλη.
Ακολουθούν τα «Υψωμοί κι αλώσεις» και «Αύρα στον καιρό» με
τις τελευταίες ώρες του Βυζαντίου και τον απόηχό του στην αιωνιότητα. «Θα
μείνεις στη μνήμη των γενεών… Το κορμί μου που θα πουν μαρμάρινο αύρα στον καιρό. Με ποτίζουν οι φλέβες του
κόσμου. Θα’ μαι σ’ άλλα τείχη να τηρώ τις αντιστάσεις των ελεύθερων.» Η ενότητα
τελειώνει με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ως τον αιώνιο αγωνιστή της ελευθερίας.
Η ενότητα Νεουργόν αποτελείται
από τα ποιήματα Δικαιομαχούντες, Σ’ άφθορες σχεδίες, Του χρέους, Πληρούμενος
καιρός και αναφέρεται στους ήρωες της μάχης του Λιοπετριού Χρίστο Σαμάρα, Φώτη
Πίττα, Αντρέα Κάρυο και Ηλία Παπακυριακού.
Στην ενότητα συζεύγνυται πάλι ο ποιητικός με τον πεζό λόγο,
το ύφος το ίδιο υψηλό, στιγμές Κάλβου, όπως στο «Διακαιομαχούντες βαίνουν σ’
υπερώο ουρανό. Έγειραν σε μέγα φως. Κύματα δόξας.»
Το κύριο νόημα του «Σ’ άφθορες σχεδίες» αποδίδεται στον πεζό
λόγο: «Λατρεία προς την κυπριώτικη γη,
που’ κλεινε στοργικά μνήμες προγόνων και ψηλαφούσε την υπόσχεση.»
«Του χρέους»: Ένα υμνολόγημα του υψηλού ήθους των πεσόντων
και του χρέους μας προς αυτούς . Έστω κι αν υπέστη τη φθορά του χρόνου ο τόπος,
μένουν αξεθώριαστες οι εικόνες του αγώνα.
«Πληρούμενος καιρός»: Το τέλος των ηρώων και ιδιαίτερη
αναφορά στον καθένα απ’ αυτούς. Συμπυκνωμένη συγκίνηση και το πνεύμα της εποχής
με συγκεκριμένες αναφορές προσώπων και λόγων τους ζωοποιείται η εικόνα
συγκλονιστική, όπου ο πεζός λόγος
αποδεικνύεται ποιητικότερος. Λέει η Φλουρέντζα, μητέρα του Αντρέα Κάρυου: «
-Δύναμιν, γιε μου . Δύναμιν. Να πεθάνεις λεβέντης!» Και σχολιάζει ο ποιητής: «Ο
λόγος της “πεζός” είναι ποίημα΄ λάλημα
ωραίου ανθρώπου.» Η συγκινητικότερη και πιο συγκλονιστική φράση στο έργο του
Κυριάκου Χατζηλουκά.
Το σχόλιο θέτει τα πράγματα εν πολλοίς στη θέση τους, γιατί
καθορίζουν και την Ποιητική του ποιητή μας. Δεν είναι ο στίχος που κάνει το
ποίημα, δεν είναι οι σειρές στο κείμενο που φαίνεται πεζό. Ποίημα είναι το
λάλημα ωραίου ανθρώπου.
Η ενότητα Κοιμώμενος
άγγελος στην Αμμόχωστο αποτελείται από τα ποιήματα Στροφή, Αντιστροφή, Φωνούντες
και αναφέρεται στον ήρωα της ΕΟΚΑ Παναγιώτη Τουμάζο και αρχικά στη σχέση του με
τον Πετράκη Γιάλλουρο. Η φωτογραφία της προτομής του Παναγιώτη Τουμάζου στην
Επισκοπή Λεμεσού, ο ήρωας βγαλμένος μέσα από την πέτρα, μπορεί να μας βοηθήσει
σε μια παρομοίωση του ποιητικού έργου του Κυριάκου Χατζηλουκά με δημιούργημα
βγαλμένο μέσα από την κακοτράχαλη γεωγραφία και ιστορία μας, μέσα από μια
γλώσσα υψηλή και τραχιά, δύσβατη, όμως το έργο υπάρχει και φέρει μαζί του το
πνεύμα του ιδεολόγου ποιητή, που εμμένει στην Ιστορία και παράδοση του λαού
μας, όπως αγνά την έζησε την περίοδο του 1955-59.
Μια άλλη παρομοίωση, της τελευταίας ενότητας του έργου,
Κοιμώμενος άγγελος στην Αμμόχωστο, με μεταφέρει στους εσπερινούς με τις
προφητείες και τα απόστιχα. Στην «Στροφή» προβληματίζει ποιο μέρος είναι το
επιτυχέστερο, το ποιητικό ή το πεζό,
γιατί όντως το πεζό πληρούται πνευματικής δύναμης και ενθουσιασμού και μιλά
ενθουσιωδώς στον αναγνώστη. Το ποιητικό επαναλαμβάνει το πνεύμα των άλλων
μεγάλων ενοτήτων που είδαμε ως τώρα. Η «Αντιστροφή» μόνο ποιητικό μέρος, με
βαθιά γνώση της γεωγραφίας και της Ιστορίας της περιοχής της Αμμοχώστου, ενώ το
τελευταίο ποίημα Φωνούντες τελειώνει με μια πανοραμική ιστορική θέα των αγώνων
των Ελλήνων για ελευθερία και την κατακλείδα- αυτοδικαίωση του ποιητή,
συνειδητού κήρυκα των ιδεών του.
«Επι-μένοντες
στο έθος ποιητές.
Εύβουλες
αναπέμψεις.
Φωνές
θροούσες ανέσπερες.
Σοφία
λαλούσα.»
Στην Ετέρα γραφή περιλαμβάνονται
τα ποιήματα Επιμελώς άγερτοι, Εύφρανση επιφαινόμενη, Αδικαίωτοι α β, Ασπιδώματα
ψυχών, Αυτοκολασμός, Κινούμενα πρόσω, Δρόμος Σταυρού, Εντίμως μειδιώντες, Γουάιλντ
Μπιούτι, Νιούπορτ, Ίρβιγκ Άβενιου, Μονοτρόπως, Ζύμη, Ανένδοτοι α β, Αναφαινόμενο,
Εν πνεύματι, Άθλημα ερωτικόν, Διττόν, Ώσεις καιρών ΑΒΓ, Γενναίων θέλξη, Αενάως
καιρός φερόμενος, Αναρχούμενη ελπίδα Α Κατάστιχο Β Ένθετο, Επί αναχωμάτων υψώσεις.
Απ’ ό, τι φαίνεται και από τους τίτλους, εκτός από τρία συν
ένα ποιήματα που αναφέρονται σε ξένους τόπους που επισκέφτηκε ο ποιητής και ένα
στο στενό γενέθλιο χώρο, βρίσκουμε να κινείται στα περισσότερα στο σύνηθες
κλίμα του αγώνα της ΕΟΚΑ και των ιδανικών του, της διάψευσης, της εκμετάλλευσης
του αγώνα, των ψευδών ειδώλων, την επιφάνειας, πραγματικότητες που έζησε μετά
το 1960 και το 1974. Πάντα όμως παρατηρείται η δεδηλωμένη προσπάθεια του ποιητή
να εμβαθύνει στην ιστορική και φιλοσοφική αλήθεια, να δώσει ένα γενικό
περίγραμμα των πεποιθήσεών του, εξομολογούμενος και φανερώνοντας και τη δική
του στο τέλος αντίληψη για την ποίηση, την ποιητική του, και το έργο του ποιητή στον κόσμο.
Η Ετέρα Γραφή μπορεί να θεωρηθεί μια γενική θεώρηση και από
τον ίδιο τον ποιητή του έργου του, που συμβάλλει με τον εξομολογητικό τόνο στην
επιβεβαίωση πολλών που ανακαλύψαμε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας στην
ποίηση του Κυριάκου Χατζηλουκά.
