ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΕΒΕΝΤΗ - ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΜΟΥ

Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

Ο Στέλιος Παπαντωνίου μένει στην ευρύτερη γειτονιά της λεωφόρου Κερύνειας στην Αγλαντζιά. Τα σπίτια μας είναι σχετικά κοντά. Για το βιβλίο του Η γειτονιά μου, που μου έφερε, του έγραψα ηλεκτρονικά τον Μάρτη του 2018, μιμούμενος, κατά κάποιο τρόπο, την τεχνοτροπία του:

Καλημέρα Στέλιο και τα φώτα και τη γειτονιά μας πρώτα, τη λεωφόρο Κερύνειας,  που την έχεις στο χέρι, κι όμως κάλλιο δέκα και καρτέρει, καλύτερα δεκαπέντε διηγήματα, με τον Χριστό και την Παναγία και τους Αγίους, της παλιάς γειτονιάς, μεγάλη η χάρη τους, και η χάρη του Ελιάρ. Ένας αγεωμέτρητος είπε πως δεν γίνεται να οργανώνεις τον αυτοματισμό, χωρίς να δει το στάδιον δόξης λαμπρόν, ανοιχτό μπροστά σου, λαμπρόν να τον κάψει.

Την ίδια μέρα, ως ανταπάντηση σε μήνυμά του, συμπλήρωσα:

Τα διηγήματά σου διακρίνει πλήθος γνώσεων και εμπειριών. Πολύ μου άρεσαν οι αναφορές στις βόμβες μολότοφ, στη στρατιωτική  εκπαίδευση στη Χαλκίδα, στα φοιτητικά και πολλά άλλα, για τα οποία είχα τις ίδιες εμπειρίες. Πολύ τολμηρή η ταύτιση και το ανακάτωμα αγίων και ανθρώπων. Οι υπερρεαλιστικοί αλλεπάλληλοι συνειρμοί, η φανερή θλίψη και νοσταλγία, αλλά και μια ελπίδα που χαράζει, κρατούν αδιάπτωτο το ενδιαφέρον και το συν-αίσθημα του αναγνώστη.

Ύστερα από δέκα μήνες,  αφού γράφτηκαν μερικές εξαίρετες και διθυραμβικές κριτικές, και αφού ξαναδιάβασα το 104 σελίδων, σχήματος 21Χ14 βιβλίο, που εκδόθηκε από τις Εκδόσεις Χρυσοπολίτισσα, στο σημερινό μου σημείωμα θα ασχοληθώ κυρίως με το βάθρο, πάνω στο οποίο οικοδομεί και με τα στοιχεία του οικοδομήματος. Θα επικεντρωθώ δηλαδή στο περιεχόμενο, το οποίο είναι εξίσου σημαντικό με την τεχνοτροπία. Από τους τίτλους των διηγημάτων είναι σαφές ότι το βάθρο δεν είναι άλλο από τα Ιερά Πρόσωπα.

Η εσωτερική συνειρμική γραφή είναι οργανωμένη. Ο Παπαντωνίου δεν κατεβάζει τους αγίους για να τους ανθρωποποιήσει, ούτε αγιοποιεί τους ανθρώπους της γειτονιάς. Είναι ο καθένας ομώνυμος  με τον Άγιο άνθρωπος, που ζει τη γνωστή από τα συναξάρια και τα τροπάρια ζωή του Αγίου, αλλά εμπλουτισμένη με τη ζωή του ανθρώπου της γειτονιάς.  Εγγονός ιερέα, τους ζει από μικρός, τους ταυτίζει. Ήταν βοηθός του ιερέα αλλά και βοηθός ψάλτη στην εκκλησία του Αγίου Κασσιανού, στην ανατολική πλευρά της εντός των τειχών Λευκωσίας. Το μεγαλύτερο μέρος της ενορίας είναι κατεχόμενο. Παρόλο που η εκκλησία και το σπίτι του, μια πολύ μικρή περιοχή, έμειναν ελεύθερα, για τον Παπαντωνίου η γειτονιά που έζησε δεν υπάρχει πια.  Ο μικρός Στέλιος μιλούσε με τον Άγιο στην προσευχή του, ο Άγιος του έδινε πρόσφορα και τον πρόσεχε. Όπως οι αρχαίοι θεοί, οι ανθρώπινοι Άγιοι του Παπαντωνίου συμμετέχουν στη ζωή των ανθρώπων.

Τα συγκεκριμένα Ιερά Πρόσωπα πρέπει να έχουν σχέση με τη γειτονιά. Μια πρώτη προσέγγιση θα ήταν να δούμε τις εκκλησίες της γειτονιάς. Υπάρχουν σε ελάχιστη απόσταση, νοτιοανατολικά, η εκκλησία της Παναγίας της Χρυσαλινιώτισσας και βορειοανατολικά, τώρα κατεχόμενη, η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Στα νοτιοδυτικά είναι ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, που απέναντί του φοίτησε ο Στέλιος, στο Παγκύπριο Γυμνάσιο . Έξω από τα τείχη, σε σχετικά κοντινή απόσταση, στα νοτιοανατολικά, στον Λυκαβηττό, είναι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου και  στα βορειοανατολικά, στο Καϊμακλί, οι εκκλησίες του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και της Αγίας Βαρβάρας. Στα νοτιοδυτικά βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και, στην ομώνυμη συνοικία, η εκκλησία των Αγίων Ομολογητών. Στην επαρχία Λευκωσίας, κοντά στο Ψημολόφου, το χωριό του άλλου παππού του Στέλιου, είναι η μονή του Αγίου Ηρακλειδίου, και στον Καλοπαναγιώτη της Μαραθάσας η μονή του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή. Στην επαρχία Λάρνακας στην Τρεμετουσιά ή Τριμυθούντα υπάρχει η κατεχόμενη μονή του Αγίου Σπυρίδωνος. Οι τρεις τελευταίοι είναι οι μόνοι που είναι Κύπριοι, που έχουν μονές, και που βρίσκονται εκτός της μείζονος Λευκωσίας.  

Όμως κάτι δεν ταιριάζει στη σχέση των διηγημάτων μόνο με τις εκκλησίες. Λείπουν εκκλησίες του Χριστού και του Αγίου Χαραλάμπους που να έχουν σχέση με τα γραφόμενα.  Διαβάζοντας ξανά τη σειρά στον πρόλογο με πρώτο τον Χριστό και ύστερα την Παναγία, ακολουθούμενη από Αγίους, ο νούς οδηγείται στο εικονοστάσι. Οπότε φάνηκε αναγκαία όχι μόνο ονομάτων, αλλά και εκκλησίας Αγίου Κασσιανού, και συναξαρίων και διαδικτύου επίσκεψις. Πήγα στον Άγιο Κασσιανό για να δω τι έβλεπε ο Παπαντωνίου γύρω από την  εκκλησία, όπου ήταν το σπίτι του και μέσα στην εκκλησία, ιδιαίτερα  από τη θέση του ψάλτη. Το σπίτι πλάι στην εκκλησία, τα δρομάκια στενά, στην άλλη μεριά του συρματοπλέγματος τα χαλασμένα και καμένα από τους Τούρκους σπίτια, σχολεία, εκκλησία. Στο εικονοστάσι ο  Χριστός, βέβαια,  και η Παναγία, και στη συνέχεια ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, ο  Άγιος Κασσιανός, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο Άγιος Χαράλαμπος, ο Άγιος Νικόλαος. Στη συνέχεια, στον τοίχο ο Άγιος Γεώργιος με κάποιες σκηνές κάτω από την εικόνα του. Πιο πέρα, ψηλά στον τοίχο η Αγία Βαρβάρα. Στην άλλη πλευρά, μετά τον Χριστό, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Άγιος Σπυρίδων, οι Άγιοι Ομολογητές, και στη συνέχεια, στον τοίχο, ο Άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής και ο Άγιος Ηρακλείδιος. Η σειρά στο εικονοστάσι είναι εκείνη που καταγράφει στον πρόλογο και που ακολουθεί ο συγγραφέας στο βιβλίο του.

Με βάση και τις δυο πιο πάνω προσεγγίσεις θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γειτονιά των διηγημάτων δεν είναι εγκεφαλική, αλλά πραγματική. Και δεν είναι μικρή, περιορισμένη στις εικόνες της εκκλησίας του Αγίου Κασσιανού, αλλά περιλαμβάνει και τις κοντινές εκκλησίες, και εκείνες της  εκτός των τειχών Λευκωσίας. Περιλαμβάνει ακόμη και μακρινές εκκλησίες εκτός Λευκωσίας. Το περιεχόμενο των διηγημάτων μαρτυρεί ότι ο συγγραφέας ενσταλάζει στοιχεία όχι μόνο των εικόνων και των συναξαρίων αλλά και των συγκεκριμένων εκκλησιών, και ας μην ήταν, ίσως, η αρχική πρόθεσή του.

 Από τα δεκαπέντε διηγήματα,  τρία αναφέρονται στον Χριστό και την Παναγία, έντεκα σε άντρες αγίους, και ένα σε γυναίκα αγία.

Αυτά τα Ιερά Πρόσωπα, τα γνώριμα στον συγγραφέα, με τις εκκλησίες, τις εικόνες, τις λειτουργίες, τις γειτονιές, τις γιορτές, τα καταστήματα και τα σπίτια αποτελούν το βάθρο της γραφής του. Σ’ αυτό εντάσσονται και οι άλλες εμπειρίες του συγγραφέα, με κυριότερη την επέλαση των Τούρκων και την απώλεια.

Για τα πραγματικά πρόσωπα δεν μπορεί κανένας,  που δεν έζησε στη γειτονιά, να πει κάτι, ιδιαίτερα αν δεν έζησε στη μικρή γειτονιά. Κατά πόσο δηλαδή ο συγγραφέας κατέγραψε φάσεις της ζωής συγκεκριμένων προσώπων, που τους ταύτισε με τα Ιερά Πρόσωπα. Μας παρουσιάζει πάντως πρόσωπα πιθανά, όπως άλλα που ζήσαμε στις δικές μας γειτονιές της Κύπρου. Στους συνειρμούς του βέβαια συναντούμε και κάποια γνωστά υπαρκτά πρόσωπα.

Στο Σπίτι του Χρίστου,  στο οποίο προσωποποιείται ο Χριστός, θεμελιώνεται η ταύτιση, με αποσπάσματα από τη ζωή του Χριστού που σταυρώνεται και από τη ζωή του αγωνιστή της ΕΟΚΑ  που απαγχονίζεται από τους Εγγλέζους. Περιέχει αναφορές στη Γέννηση, στους Δώδεκα Αποστόλους, στην προδοσία του Ιούδα,  στην Ανάσταση. Συνειρμικές αναφορές σε εκδρομή στον Απόστολο Ανδρέα, στη στρατιωτική εκπαίδευση του συγγραφέα, μαζί με πλήθος άλλων Κυπρίων φοιτητών στη Χαλκίδα τον Ιούνιο του 1964, στην παραμονή του Σικελιανού και του Χριστού στην έρημο.

Στην Κυρά Παναγιώτα, την Παναγία, καταγράφονται οι παιδικές παραστάσεις της Γέννησης, το χωριό του Παπαντωνίου, το Βουνό, ο Χρίστος- Χριστός που τον εκτέλεσαν  οι Εγγλέζοι και τον σταύρωσαν οι Εβραίοι, ο φίλος του ο Γιάννης-Ιωάννης, στον οποίο ανέθεσε, προτού πεθάνει, τη φροντίδα της μητέρας του Παναγιώτας-Παναγίας και πολλά άλλα του βίου της.

Στις Φωτογραφίες της κυρα Παναγιώτας, τις εικόνες δηλαδή της Παναγίας, που υπάρχουν στον Άγιο Κασσιανό, εναλλάσσονται οι φασαρίες με τους Τούρκους το 1963  με την αναπαλαίωση των σπιτιών, οι εικόνες της Παναγίας που ζωγράφισε ο Άγιος Λουκάς με τις φωτογραφίες του φωτογράφου Βαβλίτη και άλλων, αλλά και με τους πίνακες των ζωγράφων καθηγητών και συμμαθητών του συγγραφέα. Και ακόμη αναφορές στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, στον  Παπαδιαμάντη και στην  ανάσαση των Χριστιανών από την πτώση του Σοβιετικού καθεστώτος.

Στον Μιχάλη τον ταχυδρομικό, έχουμε αναφορές και στον Γαβριήλ με το κρίνο, στον Ραφαήλ, και σε μια γνώμη  του καθηγητή της αρχαιολογίας Μαρινάτου. Ειδικά για τον Αρχάγγελο Μιχαήλ διαβάζουμε για λάθη του ζωγράφου που τον ζωγράφισε, για τα παλιά πένθιμα στεφάνια με τα χάρτινα φύλλα, για τις φιλοσοφικές περί θανάτου κουβέντες μαζί του, για τον τραυματισμό του μαχητή της γειτονιάς αδελφού του από όλμο που έριξαν οι Τούρκοι, και για τον θάνατό του.

Το γερόντιον ο Κασσιανός, εξαίρετο, είναι μια συνομιλία του συγγραφέα με τον ερημίτη Άγιο Κασσιανό, που γεννήθηκε στη Ρώμη και που έγινε προστάτης της γειτονιάς. Γραμμένη χωρίς ένδειξη εναλλαγής προσώπων, χωρίς εισαγωγικά, με μακρές περιόδους και ασύνδετα, όπως σε όλο το βιβλίο. Θυμάται ο συγγραφέας τα παιδικά παιγνίδια στην αυλή της εκκλησίας, νιώθει άσχημα που δεν μπόρεσαν να σώσουν τη γειτονιά, ευτυχώς έκαμε το θαύμα του ο Άγιος και σώθηκε η εκκλησία του.

Ο Γιάννης, ο φίλος του Χρίστου μας, παραπέμπει στον καθεδρικό ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.  Αναφορές στο Ευαγγέλιό του, στον Μυστικό Δείπνο, στην κηδεία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Β΄ , στον Κυρηνείας Κυπριανό με τους τόμους του δημοψηφίσματος του 1950 για την Ένωση,  στο κλείσιμο των σχολείων από τους Εγγλέζους, στις διαδηλώσεις. Αναφορές ακόμη στην εξορία του Αγίου στην Πάτμο, όπου έγραψε το Ευαγγέλιό του, και του Μακαρίου στις Σεϋχέλλες. Και μια προτροπή να διαβάζουμε το Ευαγγέλιο του Ιωάννη για να μάθουμε κυρίως για την αγάπη.

Ο Χαράλαμπος, o Μικρασιάτης που βασανίστηκε για την πίστη του, με την εικόνα του φτωχική, πολύ πράσινη, ο αγωνιστής που βασανίστηκε Κυριάκος Μάτσης και που τον σκότωσαν στο Δίκωμο, ο καφετζής της γειτονιάς με τα μαγαζάκια χριστιανών και μωαμεθανών, και πάλι ο Κασσιανός. Και άλλοι ομώνυμοι του Χαράλαμπου.

Ο καπτα-Νικόλας, Ποσειδώνας και Άγιος Νικόλαος των ναυτικών. Συνειρμοί με το πλοιάριο που έφερε όπλα στην Κύπρο για τον Αγώνα, με το πλοίο που ταξίδεψε ο συγγραφέας κατάστρωμα για σπουδές, με το πλοίο που ταξίδεψε, αφού εκπαιδεύτηκε στρατιωτικά, στην Κύπρο για την άμυνά της. Και ακόμη άλλοι ομώνυμοι να δρουν στη γειτονιά. Όλα ναυτικά.

Ο Γιώργος ο στρατιωτικός, έχει την εκκλησία του στη γειτονιά,  σώθηκε η εικόνα του στον Μαχαιρά, έχει και μικρή εκκλησία στο Βουνό, το  χωριό του ιερέα παππού του συγγραφέα. Συνειρμοί με τους Άγγλους στρατιώτες, με την εκπαίδευση στη Χαλκίδα, με την κάθοδο στην Κύπρο, με την εκπαίδευση στο ΚΕΝ Λάρνακας, με τη δράση σε άλλα στρατόπεδα και στη γειτονιά στις δύσκολες ώρες με τους Τούρκους, προσβλέποντας στην ανάσταση. Όλα στρατιωτικά.

Η Βαρβάρα η κουκλάρα. Τίτλος που δοκιμάζει την ευσέβεια. Άμα διαβάσεις τον βίο της όμως, θα δεις πως ήταν μια όμορφη νέα που αποκεφαλίστηκε, επειδή έμεινε ακλόνητη στη χριστιανική της πίστη. Από τον χώρο του δεξιού ψάλτη, όπου βρισκόταν ο Στέλιος, έβλεπε την Αγία Βαρβάρα, αλλά και πιο πάνω, στο μπαλκόνι, στον  τότε γυναικωνίτη δηλαδή, έβλεπε τις μαθήτριες, όπως τις έβλεπε και στα μπαλκόνια της γειτονιάς.  Συνειρμοί για την παιδική και εφηβική ζωή του συγγραφέα, τα πρώτα σκιρτήματα για τις μαθήτριες, τις εκδηλώσεις των σχολείων, την παθητική αντίσταση στους  Άγγλους και τη συμμετοχή του στην ΕΟΚΑ με τις βόμβες μολότοφ, αφού η αγία έχει σχέση με τη φωτιά, το πυροβολικό.

Ο Γιάννης ο λεγόμενος Πρόδρομος που αποκεφαλίστηκε, όπως ο Ονήσιλος, περιέχει τις πρώτες εμπειρίες του συγγραφέα, καθηγητή σε ορεινό χωριό, κοντά στο χωριό Πρόδρομος, συνειρμούς με τα οπωροφόρα της γειτονιάς, τους πολιτικούς κρατουμένους και τους απαγχονισθέντες αγωνιστές, και πάλι με τη ζωή και τον θάνατο του Ιωάννη και του Ονήσιλου, και  με τη σφαγή των Κοντεμενιωτών. Θυσίες για να ανοίξει ο δρόμος, λέει ο Παπαντωνίου, για την ανάσταση.

Στο διήγημα Σπύρος ο Τρεμετουσιώτης ο συγγραφέας μας παραθέτει πρωθύστερα τις σφαγές και τις καταστροφές από τους Τούρκους το 1974 στην περοχή της Τρεμετουσιάς, και την εκδρομή εκεί τα προηγούμενα χρόνια με τους συμμαθητές του. Συνειρμοί της φιλανθρωπίας του Αγίου  με τη δωρεάν διανομή τροφίμων στους εγκλωβισμένους από τα παλιά χειροποίητα λεωφορεία. Αναμνήσεις από το χωριάτικο σπίτι του παππού, και πάλι η μετακίνηση των σφαγμένων και θαμμένων στο Ορνίθι από τους Τούρκους και η μεταφορά της σορού του αγίου στην Κέρκυρα. Και η απόδειξη του ιεράρχη για το ομοούσιο της Αγίας Τριάδας.

 Οι Άγιοι Ομολογητάδες έχουν την εικόνα τους μικρότερη. Συμπληρώνεται με άλλη άσχετη.  Αποκεφαλίστηκαν από τους Τούρκους το 1821, με τα παράξενα ονόματά τους, συνείρονται με τη γυναίκα της Λαπήθου που την έσφαξαν  επειδή  δεν ομολόγησε πού έκρυψε τους στρατιώτες μας, και συμπληρώνονται με την προσφορά στέγης στους πρόσφυγες κοντά στην εκκλησία τους.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής, ως Γιαννάκης ο μικρός ο Μαραθεύτης, εικονογραφημένος από τους μοναχούς ζωγράφους της μονής του Αγίου Ηρακλειδίου, απαρνήθηκε τα εγκόσμια, όπως τον Μάτση και τον Παλληκαρίδη. Συνειρμοί με τον Ηρακλή που σκοτώνοντας τη Λερναία Ύδρα έφερε νερό, με τον ποταμό της Μαραθάσας, όπου τον βάφτισε ο Άγιος Ηρακλείδιος, με τις κερασιές, με τη μονή του στον Καλοπαναγιώτη, απέναντι  από τα ξενοδοχεία της αναπλασμένης παλιάς γειτονιάς.

Φωτογραφείο Ηρακλείδη, είναι ο Άγιος Ηρακλείδιος και το κέντρο αγιογραφίας στη Μονή του, στην οποία αγιογραφήθηκαν κάποιες εικόνες της εκκλησίας του Αγίου Κασσιανού, χειρ Νεκταρίου εποίησεν, με τη γενειάδα του να μοιάζει με εκείνη του Αγίου Σπυρίδωνα, ορθά επιστεγάζει το έργο. Συνειρμοί με τις χρυσομηλιές του κοντινού χωριού Ψημολόφου, με το ποτάμι, όλος ο τόπος ένα θαύμα.

Στο Επίμετρο, Των μανάδων κοίμηση, συνειρμοί του θανάτου της μητέρας με την εγκατάλειψη καθαρών των σπιτιών που επρόκειτο να σκλαβωθούν και με την κοίμηση της Θεοτόκου.

Όπως φαίνεται από την πιο πάνω παράθεση των συνειρμών, οι γνώσεις και τα βιώματα του συγγραφέα απλώνονται αποσπασματικά, αλλά εμφανίζονται συνδεδεμένες θεματικά. Για να μπορέσει συνεπώς κάποιος να κατανοήσει και να αισθανθεί τα γραφόμενα, όσο το δυνατόν καλύτερα, θα πρέπει να είναι, όσο το δυνατόν περισσότερο, γνώστης των βιωμάτων και των γνώσεων του συγγραφέα. Όσοι ζήσαμε τα ίδια περίπου γεγονότα, έχουμε ένα πλεονέκτημα. Δεν έχουμε όμως γνώσεις για όλα τα πραγματικά πρόσωπα και τα γεγονότα της μικρής γειτονιάς. Εικάζουμε. Η έξοχη ωστόσο παρουσίαση της γειτονιάς, μικρής ή ευρύτερης, από τον Παπαντωνίου, παραμένει. Ίσως και κάποιο μυστήριο να συνεπικουρεί στον θαυμασμό μας.

Δημήτρης Λεβέντης

16.1.2019