Στέλιος Παπαντωνίου, φιλόλογος
ΘΡΥΛΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ
Ἡ μεγαλύτερη, ἡ
σημαντικότερη, τό καλλιτέχνημα τῶν καλλιτεχνημάτων, ἡ κιβωτός τῶν ἐθνικῶν καί
θρησκευτικῶν μας παραδόσεων, ἡ ξακουστή ἐκκλησία στόν ἑλληνικό κόσμο καί ὄχι
μόνο, ἡ ἁγία Σοφία τῆς Κωνσταντινούπολης, συνδέθηκε ἀπό δημιουργίας της με
θρύλους, παραδόσεις, λαϊκές διηγήσεις πού οἱ ἄνθρωποι θεωροῦσαν πραγματικά
γεγονότα, ἤ συνειδητά ἄφηναν τή φαντασία καί τό συναίσθημα νά τούς πλημμυρίσει
καί νά ἐκφραστεῖ, μετά τήν ἅλωση, δίνοντας διέξοδο στό αἴτημα τῆς ψυχῆς τους, νά
ἀποκατασταθεῖ ἡ δικαιοσύνη και ἡ ἀγία Σοφία νά ἐπανέλθει στήν προτέρα δόξα, ρωμέικη
καί χριστιανική, ὅπως ἦταν πρό τῆς ἅλωσης τῆς Πόλης ἀπό τούς Τούρκους τό 1453.
Οἱ θρῦλοι σχετίζονται καί μέ τόν ἀρχιτεκτονικό
σχεδιασμό, μέ τά ὑλικά, ἰδιαίτερα ὅμως μέ τήν ἅλωση τῆς Πόλης καί τήν τελευταία
λειτουργία τῆς Ἁγίας Σοφίας. Ὡς θρῦλοι καὶ παραδόσεις, παραδίδονται ἀπό
στόματος εἰς στόμα, γι’ αὐτό δέν εἶναι δυνατός ὁ καθορισμός τοῦ πρώτου
δημιουργοῦ. Ποιητές καί πεζογράφοι διέσωσαν σέ δημώδη καί ἔντεχνο προσωπικό
λόγο τοὺς θρύλους, ἡ αναβλύσασα ὅμως πηγή ἔμπνευσης εἶναι ἄγνωστη. Στὴ συνέχεια
ἀναφέρουμε μερικούς ἀπό αὐτούς, σχετιζόμενους μὲ τὴ Μεγάλη Ἐκκλησιά.
Ἡ «μέλισσα»... ἀρχιτέκτονας.
Ὁ ποιητής Γεώργιος Βιζυηνός, στήν ποιητική του
συλλογή «Ἀτθίδες αὖραι»[i] ἀναφέρεται
σέ θρῦλο τῆς πατρίδας του Βιζύης της Θράκης.
«Ὅταν ὁ αὐτοκράτορας στήν Πόλη εἶχε ἀποφασίσει νά χτίσει τήν Ἁγία Σοφία, εἶχε
καλέσει τὸν πρωτομάστορα νὰ τοῦ παρουσιάσει σχέδια τοῦ ναοῦ, ὅλα ὅμως ἦταν άνάξια
τῶν προσδοκιῶν του. Μιὰ Κυριακή, ἐνῶ ἔπαιρνε ὁ αὐτοκράτορας τὸ ἀντίδωρο, τοῦ ἔπεσε
ψίχουλο καὶ μιὰ μέλισσα τὸ ἅρπαξε. Αὐτοκρατορική διαταγή νὰ ἀνοίξουν ὅλοι τὰ
μελίσσια, κι ὁ πρωτομάστορας βλέπει στὸ δικό του μιὰ πανέμορφη ἐκκλησιά
φτιαγμένη ἀπό τὶς μέλισσες καὶ πάνω στὴν ἁγία τράπεζα τὸ αὐτοκρατορικό ἀντίδωρο.
Αὐτό τό σχέδιο χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὸ κτίσιμο τῆς Ἁγίας Σοφίας, λέει ὁ θρύλος. Κι ὁ Βιζυηνός ἀποσπασματικά: «…τοῦ πέφτει ἕνα
ψυχίδι σὲ λεοντόδερμα παχύ. ..νὰ καὶ μιὰ μέλισσα θωρεῖ, τ’ ἀντίδωρο στὸ στόμα,
κι ἀπ’ τὸ παράθυρο πετᾶ. ..Κι ὁ πρωτομάστορας τρυγᾶ κι ἐξαφνισμένος μένει ἐμπρός
στὸ θαῦμα ποὺ θωρεῖ! ..εἶν’ ἐκκλησιά πελεκητή!.. στὴν ἅγια τράπεζα θωρεῖ, στὸν Ἀστερίσκο
βρίσκει τ’ ἀντίδωρο τοῦ βασιλιᾶ…» Κι ὁ βασιλιάς, «φιλᾶ τὸ σχέδιο τρεῖς βολαίς,
καὶ σὰν αὐτό προστάζει νὰ κτίσουν τὴν Ἁγιά Σοφιά.»
Ὁ
πονοκέφαλος τοῦ Ἰουστινιανοῦ
Ὁ αὐτοκράτορας Ἰουστινιανός ὑπέφερε ἀπό
χρόνιες ἡμικρανίες καὶ στὴν Ἁγία Σοφία παρακαλοῦσε τὸ Θεό νὰ τὸν ἀπαλλάξει ἀπό
αὐτές, πρᾶγμα ποὺ ἔγινε ὅταν ἕνα βράδυ ἀκούμπησε τὸ κεφάλι του στὸν κίονα τοῦ ἁγίου
Γρηγορίου, Ἀρχιεπισκόπου Νεοκαισαρείας τοῦ θαυματουργοῦ. Ἔκτοτε οἱ πιστοί
προσέφευγαν στον κίονα γιὰ παρόμοιες κεφαλαλγίες.
Ὁ μαρμαρωμένος βασιλιάς[ii]
Ὅταν ἔγινε ἡ ἅλωση τῆς Πόλης τὸ 1453, ἐπειδή ἐπικράτησε
σύγχυση γιὰ τὴν τύχη τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, δημιουργήθηκε ὁ θρύλος τοῦ
μαρμαρωμένου Βασιλιᾶ, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ὁ αὐτοκράτορας δὲν σκοτώθηκε στὴ
μάχη ἀλλά μαρμαρώθηκε καὶ βρίσκεται στὴν Κλειστή Πύλη τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὡς τὴν ἡμέρα
ποὺ ἄγγελος Κυρίου θὰ τὸν ζωντανέψει καὶ θὰ διώξει τοὺς κατακτητές Τούρκους ὡς την
Κόκκινη Μηλιά.
Ἡ Εὐανθία Νικολαΐδου [iii] ὑποστηρίζει
πὼς δὲν ξέρουμε μὲ
ποιὸ τρόπο χἀθηκε ὁ αὐτοκράτορας, κι ἔτσι
πλάστηκε ἀπὸ τὸ λαὸ ὁ θρύλος τοῦ μαρμαρωμένου βασιλιά. Ὁ Κωνσταντῖνος δὲν
πέθανε, ἀλλά μὲ θεϊκή παρέμβαση μεταφέρθηκε μακριά ἀπό τὸ πεδίο τῆς μάχης. Ὅταν
θὰ ἔρθει ἡ ὥρα, θὰ τὸν ξυπνήσει ἄγγελος, θὰ τοῦ δώσει ξανά τὸ σπαθί του καὶ θὰ
διώξει τοὺς Τούρκους.
Μιὰ ἄλλη παραλλαγή τοῦ θρύλου λέει ὅτι ὁ αὐτοκράτορας μαρμάρωσε
μέσα στὸ ναό τῆς Ἁγίας Σοφίας. Κρύφτηκε πίσω ἀπό μία κολόνα τοῦ ναοῦ, χάθηκε
μέσα στοὺς διαδρόμους καὶ παρέμεινε κρυμμένος ἐκεῖ. Οἱ ὧρες ἀναμονῆς τὸν
"μαρμάρωσαν".
Κατά τὸν Νικόλαο Νικολαΐδη[iv] τὴν
μεγάλη Παρασκευή τὴ νύχτα μερικοί ἀκοῦν ἀπό τὴν Ἁγια Σοφιά μιὰ λειτουργία καὶ
βλέπουν τὸν αὐτοκράτορα σὲ ἀργυρό κρεβάτι, μὲ τὴν ὄψη ζωντανή σὰν νὰ κοιμᾶται,
δίπλα του τὸ σπαθί μὲ σπασμένο τὸ θηκάρι. Ὁ βασιλιάς κοιμᾶται κι ὁ λαός ρωτά
πότε θα ξυπνήσει.
Ὑπενθυμίζουμε ἐν προκειμένω τό ποίημα τοῦ Γεώργιου
Βιζυηνοῦ[v]
κατά τὸ ὁποῖο ἡ γιαγιά ἐπιβεβαιώνει στόν ἐγγονό πὼς εἶδε τὸν βασιλέα «στὴν Πύλη
στὴ Χρυσόπορτα, στὸν πύργον ἀπό κάτου εἶν’ ἕνα σπήλαιο πλατύ, στρωμένο σὰν
παλάτι..» Στὶς τελευταῖες του στιγμές ἄγγελος Κυρίου ἅρπαξε τὸν αὐτοκράτορα καὶ
τὸν ἕφερε σ’αὐτό τὸ σπήλαιο, ποὺ μερικοί μόνο μποροῦν νὰ ἐπισκεφτοῦν καὶ νὰ δοῦν
τὸν βασιλέα.
Εἰκόνες και λείψανα
Κατά τὸν ποιητή Ἐμμανουήλ Γεωργιλᾶ (ΙΕ΄αἰ)[vi] οἱ
εἰκόνες καί ὅλα τά ἱερά ἀναληφθῆκαν στούς οὐρανούς. «Ποὖναι λοιπόν τὰ λείψανα,
ποῦ αἱ ἁγίαι εἰκόνες,/ ἡ ὁδηγήτρια ἡ κυρά,
ἡ δέσποινα τοῦ κόσμου;/ Λέγουσιν ἀναλήφθηκαν στὸν οὐρανόν άπάνω/ τά λείψανα τά ἅγια
καὶ τοῦ Χριστοῦ τά πάθη,/ οἱ ἄγγελοι τά πήρασιν ἐμπρός εἰς τὸν δεσπότην…»
Ὁ παπάς τῆς Αγίας Σοφίας
Ὅταν οἱ Τοῦρκοι ἔμπαιναν στήν ἁγία Σοφία τή
μέρα τῆς ἅλωσης, ὁ ἱερέας σταμάτησε τὴ λειτουργία καὶ κρύφτηκε πίσω ἀπό τὸ ἱερό
σὲ μιὰ πόρτα ποὺ μετατράπηκε σὲ τοῖχο. Οὔτε οἱ Τοῦρκοι οὔτε οἱ Ἕλληνες μαστόροι
μπόρεσαν νὰ τὸν γκρεμίσουν. Ὅταν ἡ Ἁγία Σοφία ἐλευθερωθεῖ, ὁ παπάς θὰ βγεῖ καὶ
θὰ ὁλοκληρώσει τὴ λειτουργία του.
Ἡ Αγία Τράπεζα
Κατά τὸ δημοτικό τραγούδι, ἐστάλη μήνυμα
στή Φραγκιά .. «να ‘ρθοῦνε τρία καράβια, το ‘να νὰ πάρει τὸ σταυρό καὶ τ’ ἄλλο
τὸ βαγγέλιο, τὸ τρίτο τὸ καλύτερο τὴν ἅγια τράπεζά μας.» Τὴν ἁγία Τράπεζα θρυλείται
ὅτι τὴν μετέφεραν σ΄ ἕνα πλοῖο, γιὰ νὰ τὴν
πάρουν στὴ Φραγκιά. Τὸ πλοῖο ὅμως βυθίστηκε στὴν Προποντίδα. Οἱ πιστοί
καπετάνιοι μποροῦν νὰ τὴν δοῦν.
Σὲ ἄλλη παραλλαγή, τρία καράβια ἑνετικά μετέφεραν
ἀπό τὴν Πόλη κειμήλια. Τὸ τρίτο μετέφερε τὴν ἁγία τράπεζα ἀλλά βυθίστηκε. Στὸ σημεῖο ἐκεῖνο τὰ νερά τῆς
θάλασσας εἶναι πάντοτε ἤρεμα καὶ γαλήνια.
Ὁ Νικόλαος Πολίτης στὸ βιβλίο του «Μελέται
περί τοῦ βίου καὶ τῆς γλώσσης τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, Παραδόσεις, μέρος Β΄» ἀναφέρεται
στὸν Δωρόθεο Μονεμβασίας: «Καὶ ὑπαγαίνουν τινές ἐκεῖ μὲ περάματα, καὶ λαμβάνουν
ἀπό τὴν θάλασσαν ἐκείνην, ὅπου εἶναι ἡ Ἁγία Τράπεζα, καὶ μυρίζει θαυμασιώματα
μυρωδίαν, ἀπό τὸ ἅγιον μύρον ὅπου ἔχει καὶ τῶν ἄλλων ἀρωμάτων».[vii]
Τὰ δισκοπότηρα τῆς ἁγίας Σοφίας
Κατά Ν. Νικολαΐδη [viii]
τὴν ὥρα ποὺ ἀκουγόταν ἔξω ἀπό τὴν Ἁγία
Σοφία φωνές «οἱ Τοῦρκοι! –οἱ Τοῦρκοι!», ὁ πρωτόπαππας βγῆκε ἀπό τὴ στοά τῆς ἐξομολογήσεως
καὶ μπῆκε στὸ ἱερό. «Ἐπάνω στὴν Ἁγία Τράπεζα, σὰ νὰ ἦταν κρεμαστός οὐράνιος
θόλος, τὸ Κιβώριο. Στήριζε τὰ τέσσερα χρυσά του πόδια στὶς τέσσερις γωνίες καὶ ἀπ΄ἐμπρός
πρόβαλε ἕνα ὡραῖο τόξο. Ἕνας σταυρός χρύσιζε στὴν κορυφή του καὶ μέσα ἀπό τὸν
θόλο του κατέβαινε ἄσπρο περιστέρι, ἡ Περιστερά του Αγίου Πνεύματος. Ὁ
πρωτόπαππας βγάζει ἀπό τὰ σπλάχνα τῆς Περιστερᾶς τὰ Δισκοπότηρα, τὰ σκέπασε μὲ τὸν
Ἀέρα, τὰ πῆρε κι ἔφυγε. Σκοτείνιασε. Κι ἀπό τὴ θάλασσα ἀνέβαινε αἱμοσταγμένος
τοῦ φεγγαριοῦ ὁ δίσκος. Τὸ φονικό φεγγάρι νὰ στέκεται ἀκίνητο στὸν τροῦλο τῆς Ἁγίας
Σοφίας. Καὶ εἶδε ὁ πρωτόπαπας νὰ μαυρίζει ὁ μισός δίσκος. Ἀρχαία προφητεία ἔλεγε:
«θὰ εἶναι Πανσέληνος. Ἔκλειψη θὰ γίνει. Καὶ ἡ Πόλη θὰ πέσει!»…Ἀμέσως ἄνοιξαν τὰ
μεσουράνια. Ἕνα φῶς γλυκύτατο ἁπλώθηκε. Ἄγγελος Κυρίου φάνηκε κι ἅρπαξε τὰ
Δισκοπότηρα. Ἡ θάλασσα ἄνοιξε στόμια καὶ κατάπιε τὸν πρωτόπαπα.»
Τοιχογραγία Θεοτόκου
Στὸ γυναικωνίτη τῆς Μεγάλης Ἐκκλησιᾶς ἦταν μιὰ
τοιχογραφία τῆς Παναγίας μὲ τὸν Χριστό, ποὺ προσπάθησε ἕνα Τοῦρκος νὰ
καταστρέψει τὴν ἡμέρα τῆς ἅλωσης. Κεραυνός τὸν ἔριψε κάτω, ὅπως καὶ τὸν ἄλλο καὶ
τὸν ἄλλο ποὺ προσπάθησε τὰ ἴδια.
Μῦθοι, θρῦλοι, παραδόσεις, οἱ Χριστιανοί δεν
παύουν νὰ εκφράζουν τὴ συγκίνησή τους γιὰ τὴν πτώση τῆς Πόλης καὶ τῆς Ἁγίας
Σοφίας καὶ τὴν ἐλπίδα πὼς «πάλι μὲ χρόνια μὲ καιρούς πάλι δικά μας θὰ ΄ναι».
[i] Ἀτθίδες Αὖραι, συλλογή ποιημάτων Γεωργίου Μ.
Βιζυηνοῦ, Τρίτη δημώδης ἔκδοσις, Ἐν Λονδίνω, Trubner and co, 1884
[ii] Χρήστος Μωϋσίδης Η Αγία Σοφία και ο θρύλος της κόκκινης μηλιάς στην
ελληνική και
την τουρκική παράδοση Ιούλιος 2020[ii]
(Academia.edu)
[iii] Εὐανθία Νικολαΐδου, Η«μυθική»
μορφή του τελευταίου αυτοκράτορα
του Βυζαντίου σε έργα της
νεοελληνικής λογοτεχνίας (Academia.edu)
[iv] Νικολάου Νικολαΐδη, Οι Θρύλοι της Πόλης,
Αθήναι 1923 (Academia.edu)
[v] Γεώργιου Βιζυηνοῦ, ὅ.π.π, Ὁ τελευταῖος
Παλαιολόγος
[vi] Ἐμμανουήλ Γεωργιλάς, Άλωσις
Κωνσταντινουπόλεως, στο βιβλίο Η άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) μεταγραφή
στην κοινή νεοελληνική: Γ.Χατζηκωστής, Λευκωσία, 2020
[vii] Δωροθέου
Μονεμβασίας , «Βίβλος Χρονική» (1781)
[viii] Νικολαΐδης Ν. ὅ.π.π
