ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗ ΕΠΩΝΥΜΑ

 

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗ

Τα Επώνυμα των Ελλήνων της Κύπρου

Μια δοκιμή αναζήτησης της προέλευσης, του σχηματισμού και της σημασίας τους,  Λευκωσία 2018

Κυρίες και κύριοι,

Τοις πάσι γνωστός διά το χαλκέντερον, εργατικότατος και παραγωγικότατος, ο Γιώργος Χατζηκωστής με το νέο του βιβλίο             μας ταξιδεύει μέσω των επωνύμων μας στο χώρο και στο χρόνο,                       στον πολιτισμό μας με όλα του τα γεννήματα, υλικά και πνευματικά, αφού τα επώνυμα ως γλωσσικά σημαίνοντα                                                           και καταδεικνύουν και περιλαμβάνονται στον πολιτισμό μας.

Στο έργο που παρουσιάζουμε θησαυρίζεται μέρος του λεξιλογικού μας πλούτου, τι είχαμε και τι χάσαμε ή χάνουμε αλλά και τι διατηρούμε.          Μ’ αυτό μας δίνεται η ευκαιρία να εμβαθύνουμε στις ιστορικές γλωσσικές πηγές μας. Aρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις.

Όλη η ιστορία μας ανάγλυφη στη γλώσσα μας, αφού λέξεις ελληνικές, αλλά και από τα φράγκικα και βενετσιάνικα, τα τούρκικα και εγγλέζικα φανερώνουν τους ιστορικούς μας σταθμούς.                                     Εκατοντάδες άλλα επώνυμα αποκαλύπτουν την περασμένη  γεωργοκτηνοτροφική μας κοινωνία,                                                                        έναν απολεσθέντα παράδεισο στα αυλάκια της μνήμης.

Στις μικρές κοινωνίες είχε την ευκαιρία ο καθένας να σχολιάσει τον άλλο.                                                                                                                            

Δεν είναι τα σημερινά ωκεάνια σύνολα: η εμφάνιση, η προσωπικότητα, το επάγγελμα,  έδινε αφορμή για την παραγωγή επωνύμου,               λειτουργία που σήμερα χάνεται.

Μόλις συγκρατούμε τα υπάρχοντα, κάποτε με περηφάνια                        κάποτε όμως σιωπηλά διαγράφουμε.

Ο τίτλος και ο υπότιτλος του βιβλίου δηλώνουν πολλά.                             Μιλάμε μόνο για επώνυμα, μόνο των Ελλήνων της Κύπρου,                       περί δοκιμής πρόκειται, γι’ αυτό                                                                         όπως παρακάτω δηλώνει ο ερευνητής συγγραφέας,                                           οι παρατηρήσεις ευπρόσδεκτες.                                                                       Το θέμα είναι τόσο πολυεδρικό, πόθεν προήλθαν τα επώνυμα,                     από ποια λέξη, πώς σχηματίστηκαν, τι σημαίνουν.                                             Η γνώση, η έρευνα και η πολυμάθεια θαυμαστές.

/////////////////

Ο Γιώργος Χατζηκωστής μας περιγράφει στην αρχή                                          την μέθοδο συλλογής των πληροφοριών του,                                                       τα χιλιάδες τηλεφωνήματα,                                                                                        τις μελέτες του στους τηλεφωνικούς καταλόγους,                                                 κι ύστερα ο αγώνας για ταξινόμηση, η υπέρβαση των δυσκολιών,                 γιατί η διάλεκτος μεταποιούσε την αρχική λέξη.

/////////////

Για να εκδοθεί ένα τέτοιο βιβλίο συλλογής,                                                 ταξινόμησης και ερμηνείας των επωνύμων των Ελλήνων Κυπρίων προαπαιτείται γνώση τεράστια, κατανόηση της λέξης                                και της βαθύτερης πηγής της,                                                                      εφαρμογή των γνώσεων στα δεδομένα, ανάλυση των λέξεων,                σύνθεση του όλου και αξιολόγηση του καθενός επωνύμου,                             για να ταξινομηθεί αναλόγως.

 Η γλώσσα είναι το θαύμα με το οποίο προικίστηκε ο άνθρωπος,                     γι’ αυτό, όταν ασχολείται με αυτήν γίνεται πλούσιος πνευματικά,               γιατί είναι το πρώτο και τελευταίο του εργαλείο                                                 να διανοίξει ορίζοντες σε γνωστά και άγνωστα τοπία και καιρούς.

Ο Χατζηκωστής ευτύχησε ωραίο ταξίδι.

///////////////////

Και τώρα στο βιβλίο.

Στο προλογικό σημείωμα αρχίζει από την ανυπαρξία επωνύμων,             ως αχρείαστων μια φορά κι έναν καιρό,                                                       προχωρεί στο ομηρικά πατρωνυμικά, έστω Πηλείδης,                                              ή στα   εκ του τόπου καταγωγής, έστω Αθηναίος.                                                Οι Ρωμαίοι με τα δικά τους τρία: επώνυμο γένους –

επώνυμο- κύριο όνομα.

//////////////////

Η εργασία στηρίχτηκε στους τηλεφωνικούς και εκλογικούς καταλόγους, άρα περιλαμβάνει μόνο όσα επώνυμα χρησιμοποιούνται στις μέρες μας.

Όπως γράφει ο μελετητής:

«Έχω, ως εκ τούτου, πλήρη συναίσθηση της ατέλειας της εργασίας αυτής, η οποία αγγίζει μόνο τις παρυφές της έκτασης του θέματος.                  Ο μεγάλος όγκος των επωνύμων των Ελλήνων της Κύπρου                    βρίσκεται στα ληξιαρχικά βιβλία- αφ’ ότου υπάρχουν-                              τα οποία απόκεινται στα Αρχεία του Κράτους.                                                                                                     

Η μελέτη τους απαιτεί πολύμοχθη και πολύχρονη έρευνα-                     ίσως μιας ολόκληρης δεκαετίας και πλέον.                                                           Για τούτο δεν επεχείρησα το έργο αυτό,                                                                  αφού δεν πιστεύω ότι μου παρέχεται τόσος χρόνος.»

Υγίαινε και μακροημέρευε, φίλτατε Γεώργιε.

==============

Οι κατηγορίες κατάταξης των επωνύμων,                                                          όπως με αλφαβητική σειρά τις αναφέρει,                                                      μετατρέπουν λίθους και πλίνθους και ξύλα και κεράμους                          ατάκτως ερριμμένα εις λογικό μελετημένο οικοδόμημα.

Μερικά επώνυμα μπορούν να ανήκουν ταυτόχρονα                                           σε περισσότερες από μια κατηγορίες.                                                          Υπάρχουν και τα για διάφορους λόγους απροσδιόριστης προέλευσης.  Κι επειδή η κατάταξη είναι προσωπική, γίνονται δεκτές                     παρατηρήσεις και σχόλια.                                                                       Ενδιαφέρουσα η παρατήρηση πως η κυπριακή κοινωνία                        προσέδιδε παρώνυμα, παρατσούκλια σε μέλη της,                                            με αποτέλεσμα να καθίστανται τα επίσημα επώνυμά τους.////////////

Οι προμελετητές του θέματος, Σίμος Μενάρδος, Ανδρέας Κολίτσης, Γεώργιος Αθανασιάδης.

Στην παρούσα εργασία, όπως αναφέρεται, περιλαμβάνονται                       8000 περίπου επώνυμα.

Σε εβδομήντα περίπου σελίδες που ακολουθούν τη λογική κατάταξη, έχουν καταγραφεί  αλφαβητικά όλα τα επώνυμα,                                              με τη σελίδα στην οποία μπορεί να ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος. /////////////////

Ιστορικά, η χρήση επωνύμων αρχίζει από Ομήρου                                              και συνεχίζεται ως σήμερα.

Σε πολλούς αρχαίους έλληνες και βυζαντινούς συγγραφείς, εξηγείται η προέλευση του επωνύμου, όπως στον Όμηρο:                                                    την επωνόμασαν Αλκυόνη, λέει, γιατί έκλαιε η μάνα της έχουσα την τύχη της Αλκυόνας που πνίγηκε ακολουθώντας την τύχη του αντρός της.

Στην εργασία αυτή δεν εξηγείται γιατί να δοθεί το συγκεκριμένο επώνυμο στον καθένα,                                                                                               που είναι μια ειδική για κάθε περίπτωση ιστορία,                                    λαογραφικής μάλλον φύσης.                                                                                   Από άλλες πηγές έχουμε όμως εξήγηση της διαδοχής,                                πώς τα χριστιανικά ονόματα διαδέχτηκαν τα αρχαία ελληνικά                       από Τριών Ιεραρχών και εξής.

Ο ιερός Χρυσόστομος συνιστούσε:

 «Μὴ τοίνυν μηδὲν ἡμεῖς τὰς τυχούσας προσηγορίας                              ἐπιτίθωμεν τοῖς παισίν, μηδὲ τῶν πάππων, καὶ τῶν ἐπιπάππων,                καὶ τῶν πρὸς γένος διαφερόντων τὰς ὀνομασίας αὐτοῖς χαριζώμεθα, ἀλλὰ τῶν ἁγίων ἀνδρῶν τῶν ἀρετῇ διαλαμψάντων,                                  τῶν πολλήν παρρησίαν πρὸς τὸν Θεὸν ἐσχηκότων».

Έτσι σιγά σιγά τα χριστιανικά ονόματα αντικατέστησαν τα αρχαία ελληνικά, αλλά αργότερα,                                                                                    κατά την  περίοδο του διαφωτισμού και της ελληνικής επανάστασης επανήλθε ο συρμός  των ελληνικών ονομάτων,                                                 κάτι που γνωρίσαμε και στην Κύπρο με τους δασκάλους                             που ωθούσαν στην ελληνική ονοματοδοσία.                                                                              Αρχαία ελληνικά, χριστιανικά και πάλιν αρχαία.

 

Θυμηθείτε τον Βιζυηνό. «Διατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα.»

«Όταν έφερον εις το χωρίον μας νέον διδάσκαλον ήλπισα ενδομύχως ότι θα εμάνθανον πλέον τι πράγμα είναι η μηλιά, διότι πριν φτάσει ο φραγκοφορεμένος εκείνος κύριος εις το χωρίον μας διεδόθη μεταξύ των παιδίων ότι ήτο πολύ καλύτερος από τον παλαιόν και τα ήξευρε όλα περιγραμμάτου. Η φήμη δεν διεψεύσθη. Διότι, μόλις ελθών ο καχεκτικός εκείνος νεανίσκος, ανέγνωσε τα ονόματά μας εκ του καταλόγου και αμέσως εύρεν ότι ήσαν όλα εσφαλμένα και ότι ο πρώην ημών διδάσκαλος ήτο χαϊβάνι. Και επήρε λοιπόν το κονδύλι και ήρχισε να μας διορθώνει τα ονόματά μας.

― Πως σε λέγουν εσένα;

― Θεόδωρο Μπεράτογλου.

― Όχι, βρε χαϊβάνι! Θουκυδίδη σε λέγουν. Θουκυδίδη Μπεράτογλου. Εσένα, πως σε λέν;

― Δημήτρη Ντεμιρτζόγλου.

― Όχι, βρε χαϊβάνι! Δημοσθένη Ντεμιρτζόγλου.

Και ούτω καθ’ εξής ….»

 

Στην Κύπρο η αλλαγή στο ονομαστικό συμπίπτει, κατά τον Μενάρδο,           με την Ελληνική Επανάσταση                                                                                  και μπορεί να θεωρηθεί και ως εκδήλωση θαυμασμού προς τον Αγώνα, ο οποίος λογιζόταν ως αγώνας                                                                               «τῶν γιγάντων ἐκείνων Ἑλλήνων τῆς παραδόσεως».                                                    Η πολεμική καταγωγή του φαινομένου καθόρισε και τη μορφή του, καθώς πλέον προτιμώμενα ονόματα υπήρξαν εκείνα                                        των μεγάλων στρατηγών και των μυθικών βασιλέων,                                        του Μιλτιάδη, του Λεωνίδα, του Θεμιστοκλή,                                                      του Αλέξανδρου και του Μενέλαου καθώς και του ρήτορα Δημοσθένη.                                                                                                 

Ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρησή του, που αποδίδει την απουσία των ονομάτων των βυζαντινών στρατηλατών                                                    στην αποστροφή των Ευρωπαίων για το Βυζάντιο,                                               σε αντίθεση με το θαυμασμό για την Αρχαία Ελλάδα.                                                                                                          Τέλος δεν μπορούμε να μην ερμηνεύσουμε την στροφή των Κυπρίων και ως άλλη μια ένδειξη ελληνικής εθνικής συνείδησης και προσήλωσης στο κυοφορούμενο εθνικό κράτος,                                                                   γεγονός που επιβεβαιώνεται με την εισαγωγή και διάδοση στα επόμενα χρόνια των ονομάτων Όθων, Αμαλία, Όλγα, Θεσσαλία και Κρήτη.» (ΣΩΤΗΡΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Διαφωτισμός και ονοματοδοσία στον ελληνικό κόσμο)

Αυτά για την επέμβαση διαφόρων παραγόντων στα κύρια ονόματα            που μερικά καταλήγουν επώνυμα.

//////////////////////

Επιστροφή στο παρουσιαζόμενο βιβλίο.

 

 

Στην αρχή κάθε διαίρεσης δίνεται το περιεχόμενο σε γενικές γραμμές και ακολουθεί η αναλυτική με αλφαβητική σειρά κατάταξη                           των επωνύμων, από διάφορες γλωσσικές περιόδους                                          της ιστορίας της γλώσσας ή διαλέκτου μας.

Μια γενική πρώτα παρουσίαση,

Πρώτη ενότητα Από το αλφάβητο,

Δεύτερη από αντικείμενα σε φυσική κατάσταση Κόννος, και Δημιουργήματα του ανθρώπου, εργαλεία Ξιναρής, ποικίλη σκευή Βαρέλλας, ενέργειες δράσεις καταστάσεις Άππιος, άλλα, Αζίνας.

 

Τρίτη ενότητα, Από αξιώματα- τίτλους.  Αγάς, Αρμοστής, αλλά και  Επίτροπος, Σχολάριος, τα αρχίζοντα από Παπα- και Χατζη- . Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η ομοιότητα είναι καταφανής, οπότε το ένα παραπέμπει στο άλλο, Κούσουλος, Κουσουλίδης, Κόνσολος.

 

Τέταρτη ενότητα από τους αριθμούς Δεκατρείς

 

Πέμπτη ενότητα από την εμφάνιση, ένδυση, υπόδηση ή τον ποικίλο στολισμό, όπως: Βρακάς, Ζαοσκούφης (στραβοσκούφης), Κουρέλιας, Σακκάτος (με σακκάκι), Τίτσιρος (γυμνός), Φέσιας.

 

Με ιδιαίτερη προσοχή η ρίζα των λέξεων.                                                                   Από ξένες γλώσσες πολλές φορές, με πάθη συμφώνων και φωνηέντων της κυπριακής, ή με κατ’ ευφημισμόν επώνυμο, Τσαλακός, ατσαλάκωτος, με καλοσιδερωμένα ρούχα).

 

‘Εκτη ενότητα, από το επάγγελμα. Καταλήξεις συνήθεις -άρης- ας – τζης- ξής.  Θησαυρός ονομάτων παλαιών επαγγελμάτων,                                                                          ένας ολόκληρος κόσμος αναβιώνει                                                                                                       με δυσκολίες που πρέπει να υπερπηδήσει ο συγγραφέας ερευνητής,                                      για παράδειγμα λέμε Φάντης και ο νους στα παιγνιόχαρτα, αλλά φάντης προέρχεται από το υφάντης ή υφαντής.                                                                                                 Προηγουμένως κατατάχτηκε και στα αξιώματα και τίτλους, Φάντης                                από το ιταλικό fante, στρατιώτης του πεζικού.

 

Έβδομη ενότητα Από το ζωικό βασίλειο, Αλουπός, Δελφίνης, Γέρακας, Ακρίδας.

 

Όγδοη ενότητα, από την ηλικία, Γέροντας, Μιτσής, Εικοσάρης

 

Ένατη ενότητα από το ημερολόγιο, Γεννάρης, Μεσημέρης

 

Δέκατη ενότητα, από τις ανθρώπινες ιδιότητες, με υποδιαιρέσεις, από την κοινωνική θέση, Άρκοντας, από τον τρόπο συμπεριφοράς, Βούρκαρος,                                                 από τον τρόπο ζωής Άνιφτος, από τις διαθέσεις- τάσεις, Αντάρτης,                                             από τις ικανότητες ή τα πλεονεκτήματα, Καλοφωνάρης,                                                         από τις αδυναμίες ή τα μειονεκτήματα, Τρεμούρης,                                                                        από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, Ευλογημένος,                                                           από άλλες ιδιότητες, Κρύφτης.

 

Στην Κύπρο, όσο άκμαζαν οι μικρές κοινωνίες,                                                                                  τα παραγκώμια ήταν ζωντανή λειτουργία                                                                                    και δεν εξαρτιόταν από τον αντικείμενο                                                                                           η αποδοχή ή όχι του προσωνυμίου.                                                                                               Έτσι όμως ο άνθρωπος- φορέας γίνεται με το επώνυμό του                                                           και φορέας χαρακτηριστικών                                                                                                        που καμιά σύγχρονη με βιομετρικά στοιχεία ταυτότητα δεν μπορεί να καταγράψει.

Ενδέκατη ενότητα, από λέξεις ή φράσεις, Δηλαδής, Καλησπέρας, Μανιμάνης

Δωδέκατη μεγεθυντικά, Αντώναρος, Κούσπαρος

Δέκατη τρίτη , από ιστορικά και άλλα πρόσωπα.

Δέκατη τέταρτη ενότητα από ξένα επώνυμα,

Δέκατη πέμπτη ενότητα, από τις κοινωνικές σχέσεις, Άγγονας, Μονογιός, Ορφανίδης

Δέκατη έκτη ενότητα από το όνομα ή το επάγγελμα της μητέρας (μητρώνυμα)                 Ο Κωστής της Αρκυρής αλλά και ο Μαμμούς, ο Χηράτης.

Δέκατη έβδομη ενότητα, Από σύντμηση, αλλοίωση ή παραφθορά βαπτιστικών ονομάτων για παράδειγμα Άκουφος (Ιάκωβος) Φυττής (Νεόφυτος)

Δέκατη όγδοη ενότητα από τα σωματικά χαρακτηριστικά, με διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις,

Δέκατη ένατη ενότητα από τον τόπο καταγωγής,                                                                     από 327 χωριά και πόλεις της Κύπρου από τα 500 συνολικά ελληνικά χωριά,                  επώνυμα από ευρύτερες περιοχές,                                                                                                         και επώνυμα από τον ευρύτερο ελληνικό χώρο                                                                           ή ξένες χώρες στις οποίες διέμεναν μερικοί επί μακρόν.

Εικοστή ενότητα, υποκοριστικά,

Εικοστή πρώτη από φαγητά ή ποτά, με υποδιαιρέσεις,

Εικοστή δεύτερη, από φυσικά στοιχεία και φαινόμενα,                                                            Άμμος, Βορκάς, Βουνός, Πελαγίας                                                                                                   που ορθώς προηγουμένως                                                                                                                    είχε καταταχτεί και στα προερχόμενα από το όνομα της μητέρας, (μητρώνυμα).

Εικοστή τρίτη από το φυτικό βασίλειο,

Εικοστή τετάρτη από τον χαρακτήρα,

Εικοστή πέμπτη, επώνυμα για την προέλευση ή σημασία των οποίων οι φορείς τους δήλωσαν πλήρη άγνοια

Εικοστή έκτη, επώνυμα με τους φορείς των οποίων δεν κατέστη δυνατή η επικοινωνία

----------------------μέγα το έργο ως αντιλαμβανόμαστε

Ακολουθούν στατιστικά των επωνύμων και ευρετήριο

/////////////////////////

Είναι βέβαιο ότι πολλών επωνύμων η προέλευση μπορεί να καταταχτεί διαφοροτρόπως. Για παράδειγμα το Λιβέρας,                                                                βρίσκεται ως προερχόμενο από αντικείμενο σε φυσική κατάσταση,                                         από το ιταλικό riviera, παραλία,                                                                                                      αλλά πριν πάει ο νους μας στο χωριό Λιβερά και στο λιβέρι,                                                                                                                          καταφεύγοντας στην αλφαβητική κατάταξη βρίσκουμε  το Λιβέρας                                   και στα δημιουργήματα του ανθρώπου ως προερχόμενο από το γαλλικό levier, μοχλός, λοστός, το λιβέρι,                                                                                                                                και στα προερχόμενα από πόλεις και χωριά της Κύπρου, εν προκειμένω τα Λιβερά.

Εκ τούτου συμπεραίνουμε και επιβεβαιώνουμε το πολύγλωσσο του ασχολουμένου με τα επώνυμα, το πολύπλευρο των ερμηνειών,                                                                               το σφαιρικό της γνώσης της γλώσσας και άλλων γλωσσών,                                                  γενικότατα το δύσκολο του εγχειρήματος                                                                                          και την επιτυχία του μελετητή.

Από την ίδια λέξη παρατηρούμε και την παραγωγή επωνύμων                                               με διαφορετικές καταλήξεις, που να σημαίνουν κάτι                                                                  ή παραλλαγές λόγω του εύπλαστου της γλώσσας.

Έτσι έχουμε Αλούπας, Αλουπής, Αλουπός, όπως και                                                              Αντώναρος, Άντωνας, στα μεγεθυντικά και  Αντωνέλλος, από ξένα επώνυμα (Antonello).

Αφορμή για ερωτήματα εκτός των παραμέτρων του βιβλίου δίνει η κατάταξη κατά θεματική ενότητα, και ένα  ερώτημα ήταν                                                                                      έστω ότι από το ίδιο σημαινόμενο προέρχονται δύο επώνυμα.                                            Σχετίζονται οι λόγοι για τους οποίους επωνομάστηκε κάποιος έτσι;                                          Για παράδειγμα Αττεσλής προέρχεται από το περσικό ates= φωτιά,                                        αλλά και το επώνυμο Φόκος, προέρχεται από το ιταλικό fuoco= φωτιά ή Φλόγας.

Έχουν καμιά σχέση οι επωνομαζόμενοι, οι αιτίες ή αφορμές για τις οποίες επωνομάστηκαν έτσι;

Μια απάντηση στο ερώτημα δίνει η στατιστική κατάταξη,                                                   που φανερώνει πως τα περισσότερα επώνυμα                                                                      προέρχονται από τις ασχολίες του ανθρώπου,                                                                                     από την εμφάνιση και τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά. 

Οι ελάχιστες όμως παρατηρήσεις ή τα ερωτηματικά επιβεβαιώνουν  πως                               ο Γεώργιος Χατζηκωστής προυνόησε, είδε και μελέτησε                                                                     τις δυσκολίες και τις ποικίλες ερμηνείες και ριζικές λέξεις                                                                     κι έτσι μας έδωσε ένα θησαυρό των επωνύμων,                                                                              στον οποίο μπορούμε με εμπιστοσύνη να καταφεύγουμε.                                                             Ο θησαυρός πολύς, γεύσασθε πάντες.

Ευχαριστώ