ΝΕΑΡΧΟΣ ΚΛΗΡΙΔΗΣ

ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ 
ΝΕΑΡΧΟΥ ΚΛΗΡΙΔΗ  ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΓΗΤΕΙΕΣ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΚΑ  ΔΙΑΒΑΣΤΙΚΑ  ΞΟΡΚΙΑ ΛΑΪΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΥΧΗ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ Β΄ΕΚΔΟΣΗ , ΛΕΥΚΩΣΙΑ 2016, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΝΕΑΡΧΟΥ ΚΛΗΡΙΔΗ

Σώπασε η αλεπού και κοίταξε πολλή ώρα το μικρό πρίγκιπα.

         - Σε παρακαλώ..., ημέρωσέ με, του είπε!

         - Θέλω βέβαια, της αποκρίθηκε ο μικρός πρίγκιπας, μα δε με παίρνει ο καιρός. Έχω ν' ανακαλύψω φίλους και πολλά πράματα να γνωρίσω.

         - Δε γνωρίζει κανείς παρά τα πράματα που ημερώνει, είπε η αλεπού. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια καιρό να γνωρίσουν τίποτα. Τ' αγοράζουν όλα έτοιμα στα εμπορικά. Καθώς όμως δεν υπάρχουν εμπορικά που πουλάνε φίλους, οι άνθρωποι δεν έχουν πια φίλους. Αν θες ένα φίλο, ημέρωσε με!

Πρέπει να έχεις μεγάλη υπομονή, χρόνος χρειάζεται, για να πεις, ήταν μια αλεπού όμοια μ' εκατό χιλιάδες άλλες. Γίναμε όμως φίλοι, και τώρα είναι μοναδική στον κόσμο.

Κυρίες και κύριοι.

Εν πρώτοις να χαιρετίσουμε την ίδρυση και λειτουργία του Πολιτιστικού Ιδρύματος Νέαρχου Κληρίδη που έγινε αφορμή να επανεκδοθούν τα βιβλία του μακαριστού μεγάλου δασκάλου της Κύπρου και έτσι να έχουμε παλαιοί και νεότεροι τη χαρά να μεταλαβαίνουμε αυτούσιας της λαϊκής ψυχής της Κύπρου. Ο Νέαρχος Κληρίδης είχε υπομονή, διέθεσε χρόνο, γνώριζε το περιβάλλον του και  αγαπούσε τους ανθρώπους του τόπου του, οι οποίοι, ζώντας σε μια παραδοσιακή κοινωνία και βρισκόμενοι συνεχώς  σε επαφή με τη φύση έρχονταν σε επαφή με τα ζώα, με τα οποία  συνομιλούσαν στη δουλειά ή τους προβλημάτιζαν ή τους έδιναν αφορμή για εξηγήσεις διαφόρων συμπεριφορών τους. Ήταν ο πλούτος τους, η κινητήρια δύναμή τους, δεξί χέρι στις δουλειές. Η επαφή με τους συνανθρώπους άναβε τη συζήτηση, ο διάλογος μεγάλων και μικρών, η μετάδοση των γνώσεων μέσω παραμυθιών ή μύθων  ήταν μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής της εποχής. Αρετές και κακίες, ηθικά διδάγματα, τρόποι συμπεριφοράς διδάσκονταν μέσα από τα παραμύθια ή τους μύθους. Ανθρώπινα προβλήματα, κάθε ηλικίας, έβρισκαν στη λαϊκή σοφία τις λύσεις τους. Όλες οι πτυχές της ζωής παρελαύνουν στα βιβλία που μας άφησε  ο Νέαρχος Κληρίδης.

Το βιβλίο που σας παρουσιάζω αποτελείται βασικά από δυο μέρη,

το πρώτο και μεγαλύτερο αποτελούν οι Ιστορίες των Ζώων της Κύπρου

και το δεύτερο με το γενικότερο τίτλο Λαογραφικά Ανάλεκτα που

περιλαμβάνει Γητειές , Αστρολογικά, Διαβαστικά, Ξόρκια, Λαϊκή Ιατρική και Προλήψεις για την τύχη των κοριτσιών.

Θα ασχοληθώ τώρα μόνο με τους προλόγους

Στον Πρόλογο του Επιμελητή της επανέκδοσης κυρίου Ανδρέα Σοφοκλέους (τον οποίο ευχαριστώ θερμά για την ευκαιρία να αγγίξω το λαϊκό μας πολιτισμό όπως μας έχει διασωθεί από το Νέαρχο Κληρίδη) πληροφορούμαστε πως οι Ιστορίες των Ζώων της Κύπρου πρωτοδημοσιεύτηκαν ως Λαογραφικόν Παράρτημα στον 13^ο τόμο (1949) των Κυπριακών Σπουδών. 

Τα Λαογραφικά Ανάλεκτα πρωτοδημοσιεύτηκαν στον 27^ο τόμο (1963) των Κυπριακών Σπουδών.

Ο κ Ανδρέας Σοφοκλέους εκφράζει τον θαυμασμό του για τη βαθιά γνώση που είχε ο Νέαρχος Κληρίδης των Κυπριακών μύθων, της ζωής και της παράδοσής μας, που εν πολλοίς οφείλεται και στο διδασκαλικό επάγγελμα. Θαυμαστός είναι ο συστηματικός τρόπος συλλογής και καταγραφής των μύθων και προπάντων  η επιστημονικότητά του.

Ως προς τις αλλαγές στις οποίες προέβη και λόγω της μεταφοράς των κειμένων στο μονοτονικό, σοφή ήταν η απόφαση του κ. Σοφοκλέους να διατηρηθεί η γραφή της κυπριακής, όπως μας παραδόθηκε από τον Νέαρχο Κληρίδη.

Τώρα, στον Πρόλογο του Νέαρχου Κληρίδη.

Ο ακάματος δάσκαλος εκφράζει τον θαυμασμό του για τον πλούτο του νησιού μας σε μύθους που είναι ζωντανοί στο στόμα του λαού, παιδιών, εφήβων, μεγάλων. Όχι μόνο στις ατέλειωτες νύχτες του χειμώνα, που είναι όλη η οικογένεια μαζεμένη στο σπίτι , μα και στις μικρές νύχτες του καλοκαιριού και του φθινοπώρου, που οι γειτόνισσες κάπου θα μαζευτούν για να τα πουν, είτε στην αυλή του σπιτιού, είτε στην πόρτα του δρόμου, είτε στ’αλώνι, είτε στο περβόλι, είτε στο νυχτερινό «ξηκοκκόνισμα» των καρυδιών του παμπακιού.

Η ζωή που περιγράφεται από τον Νέαρχο Κληρίδη είναι ο απολεσθείς μας παράδεισος, κοντά στους χωρικούς της Κύπρου και τη μεστή ζωή και σοφία τους.

Γράφει: «Η συναναστροφή μου με τους χωρικούς ήταν πολύ πιο πυκνή και στενή απ’ ό τι συνήθως ήταν και είναι για ένα δάσκαλο, γιατί πίστευα και πιστεύω πως ο δάσκαλος, για να επιδράσει μορφωτικά ανάμεσα στα λαϊκά στρώματα, πρέπει να ΄ρχεται σε πολύ στενή επαφή μαζί τους. Με τούτη τη σκέψη δέχτηκα διορισμό στον Αγρό στα 1919-20 με τη συμφωνία να με τρέφουν οι χωρικοί, με την υποχρέωση να πηγαίνω στα σπίτια τους τη νύχτα και με τούτη την τακτική μπόρεσα να παρακολουθήσω από πολύ κοντά τη ζωή, τις σκέψεις, τις εκδηλώσεις και τα συναισθήματα πολλών ανθρώπων του λαού.»

Τότε ο πολιτισμός αυτός ήταν ζωντανός  στα λαϊκά στρώματα, γι’ αυτό ο Νέαρχος Κληρίδης οραματίζεται μια γενικότερη προσπάθεια δασκάλων κατά περιοχές, που μπορούσαν να συγκεντρώσουν κάθε είδος λαογραφικού υλικού.

«Έτσι, γράφει, θα πρόσφεραν ανεκτίμητη υπηρεσία στον τόπο μας και θα εκτελούσαν ένα πατριωτικό καθήκον, για το οποίο θα είχαν το δικαίωμα να αποσπάσουν την ευγνωμοσύνη της πατρίδας μας.»

Όμως, πολλοί οι κλητοί, λίγοι οι εκλεκτοί. Και ο Νέαρχος Κληρίδης, θεία επινεύσει, ήταν ο εκλεκτός, γιατί όχι μόνο γνώρισε και διέσωσε αλλά και συνέπλεξε στο έργο του την επιστημονική γνώση της λαογραφίας, την αναφορά σε ξένους μύθους, και σε άλλους μελετητές λαογράφους, με αναδρομές  σε αρχαίους και καταφυγή σε σύγχρονους συγγραφείς, ένα αποτέλεσμα που αποδεικνύει πως η συλλογή του υλικού ήταν η αφορμή για να διχτυώσει τη γνώση του στις τότε υπάρχουσες  μελέτες και μελετητές και να αποκτήσει τουλάχιστον πανελλήνιες διαστάσεις το έργο του.

Στα Προλεγόμενα στο β΄ μέρος του βιβλίου, στα Λαογραφικά Ανάλεκτα ο Νέαρχος Κληρίδης αναφέρθηκε στα χειρόγραφα στα οποία στηρίχτηκε η συλλογή αυτή και στα πρόσωπα που του υπαγόρευσαν και κατέγραψε γηθκειές και ξόρκια, στους αντιγραφείς τους, διαστάσεις, κατάσταση χειρογράφων, πληροφορίες που είναι απαραίτητες στους μελετητές.

Στο κεφάλαιο Βιβλιογραφία κυπριακών μύθων συγκεντρώνει ο Νέαρχος Κληρίδης βιβλία και περιοδικά με μύθους ώστε να χρησιμοποιηθεί αυτή η βιβλιογραφική αναφορά για μελέτη και έρευνα από τον ειδικό.

Ζούμε την εποχή του φθίνοντος λαϊκού πολιτισμού και αυτό διείδε ο Νέαρχος Κληρίδης και οι όμοιοί του συλλέκτες ψηφίδων λαϊκού πλούτου. Εν τη μεγαλοσύνη του θεωρεί εαυτόν απλόν καταγραφέα και διασώστη, που θα παραδώσει στον ειδικό επιστήμονα προς μελέτη το συλλεγέν υλικό. Εν τη ταπεινώσει η μεγαλοσύνη αυτού. Υπουργεί ενσυνείδητα και προσφέρει αφειδώλευτα στον ερχόμενο.

Το βιβλίο Ιστορίες των Ζώων της Κύπρου χωρίζεται βασικά σε πέντε ενότητες 1. Προλεγόμενα, 2. Ιστορίες της Αλεπούς, 3. Ιστορίες του Γαδάρου,  4. Ιστορίες των Πουλιών, 5. Ιστορίες διαφόρων άλλων ζώων.

Μιλώντας για μύθους, όλοι φέρνουμε στο νου αμέσως τους γνωστούς μύθους, από Αισώπου, η βασική συλλογή των οποίων καταρτίστηκε από τον Δημήτριο Φαληρέα 4^ο  αι π.Χ., που δεν σώζεται. Τι όμως φανερώνει η όλη πνευματική αυτή γραμμή; Πως οι άνθρωποι, με το ίδιο πνευματικό υπόβαθρο της ελληνικότητας συνεχίζουν την ίδια παράδοση χιλιάδες χρόνια, που επιβεβαιώνει όχι μόνο το ελληνικό μας παρελθόν αλλά και την πίστη στη συντήρηση αυτού του λαού και στο μέλλον, εφόσον εμβαθύνει στις ρίζες του και κρατιέται από αυτές.

Οι Ιστορίες της Αλεπούς αρχίζουν με εισαγωγή για τη λέξη και την πραγματική και μεταφορική σημασία της. «Με το όνομα αλουπός χαρακτηρίζουν οι χωρικοί της Κύπρου κάθε άνθρωπο που είναι δόλιος, πανούργος, κρυψίνους.»  Όπως λέει και ο Φυσιολόγος του 15^ου αι. «δόλιον ζώον γαρ εστι η αλεπού η κλέπτρια». Ότι όμως δεν πρόκειται για απλή καταγραφή μύθων αλλά και για τη σύλληψη του νοήματος και εφαρμογή του στη ζωή και στην παγκόσμια ιστορία φαίνεται από την τελευταία παράγραφο της εισαγωγής του στις ιστορίες της αλεπούς.

Γράφει: «Για παράδειγμα έχω την ιστορία Η αλεπού με το φιρμάνι. Ο γέρος που διηγήθηκε την ιστορία πήρε αφορμή από κουβέντα που γένηκε στο καφενείο για τις υποσχέσεις που έδιναν οι μεγάλοι πολιτικοί στους λαούς κατά τον προηγούμενο παγκόσμιο πόλεμο, που δεν τις εκτέλεσαν ύστερα, σαν τέλειωσε ο πόλεμος. Νομίζω πως η σύγκριση της συμπεριφοράς της αλεπούς στα ζώα που παράσυρε εκεί που ήθελε με ψεύτικες υποσχέσεις έχει μεγάλη αναλογία με τις υποσχέσεις των μεγάλων πολιτικών, που παρασύρουν τους λαούς σε πολέμους κι ανεμοταντάρες με λογής λογής υποσχέσεις που τις ξεχνούν ολότελα με διάφορες προφάσεις, σαν εκείνες της αλεπούς, άμα έρτει η ώρα να τις εκτελέσουν.» 

Ακολουθούν Δοξασίες για την αλεπού, για τα σωματικά της χαρακτηριστικά και τις συνήθειές της. Παρατίθενται οι ιστορίες γι’ αυτήν σε κυπριακή διάλεκτο, όπως ειπώθηκαν από τους γνώστες, με παρατηρήσεις, παραπομπές , συγκρίσεις με αισώπειους ή άλλους μύθους.

Η σοφία εν λακωνικώ λόγω εκπλήττει. Για παράδειγμα από το μύθο          «Ύστερα εν’ ναν’ τα κλάματα» συγκλονιστική ήταν η φράση «την ώραμ που θάβκουν εμ που κλαίουν  όι την ώραμ που βκάλλουν το μνήμαν.»

Εκτός από τους δεκαεφτά μύθους με ηρωίδα την αλεπού, συναντούμε και σε ρυθμικό λόγο το ποίημα «Η αλεπού τζι ο πετεινός χατζής».

Υπενθυμίζω πως στη Νεοελληνική Γραμματεία έχουμε κείμενο του 15^ου αι. με τίτλο Ο Φυσιολόγος που έλκει την καταγωγή από την αρχαιότητα και χωρίζεται σε 48 μικρά κεφάλαια καθένα από τα οποία είναι αφιερωμένο σε συγκεκριμένο πραγματικό ή μυθικό ζώο, ανάμεσα στα οποία και η αλεπού.  

^. Στις Ιστορίες του Γαδάρου ο Νέαρχος Κληρίδης ακολουθεί την ίδια τακτική, με μια εισαγωγή που επιγράφει: Γενικά για τον γάδαρον, λεξιλογικά και ζωολογικά με έναν πλούτο λέξεων και σχετικές με το ζώο προλήψεις. 

Οι ιστορίες πολλές φορές είναι ερμηνευτικές του τρόπου συμπεριφοράς των ζώων ή του ακούσματός τους, αγκανίσματος, προκειμένου περί γαϊδάρων.

Στη νεοελληνική γραμματεία γνωστό είναι το Συναξάριον του τιμημένου Γαδάρου του 14/15^ου αιώνα, στιχούργημα με χιουμοριστικό και σκωπτικό τόνο. Τον 16 αιώνα ήταν ήδη δημοφιλές ανάγνωσμα. Η παράδοση αυτό σημαίνει. Η μια γενιά παραδίνει στην άλλη τα δημιουργήματά της, στέρεο θεμέλιο ταυτότητας.

Ακολουθούν οι Ιστορίες των Πουλιών.

 Και πρώτα για τον κουκκουφκιάον με προλήψεις για την κουκουβάγια και για την πέρδικα, για τον στρούθο και δοξασίες για τα χελιδόνια, για την όρνιθα με δοξασίες και προλήψεις, για τον κλωρκό, για την κατσικορώνα με δοξασίες,  για το τρυποκαρύδι, τον κούκο, τον σκορταλλό,  την τριβητούρα, την τζίκλα, τον κολιόν, ένα μεγάλο ποίημα του τύπου ο ένας παραπέμπει στον άλλο.

Εντάσσοντας όλα τα πιο πάνω στην ελληνική γραμματεία υπενθυμίζω πως Ο Πουλολόγος, του τέλους του 13^ου αι.  ανήκει στη ζωολογική γραμματεία των βυζαντινών αλλά αποτελεί και σάτιρα κοινωνικοπολιτική της εποχής.

Αφού κατέταξε τις ιστορίες σε ιστορίες της αλεπούς, του γαδάρου, των πουλιών, σε ένα πέμπτο κεφάλαιο με τίτλο Ιστορίες Διαφόρων Άλλων Ζώων παραθέτει σχετικά κείμενα για την αίγα, τον λίμπουρα, το βου,  παιδικά τραγούδια, για την παπαούρα, την αζαγιά, το κουνούπι και άλλα, με τελευταίες προλήψεις και δοξασίες για διάφορα ζώα.

Το πρώτο βιβλίο κλείνει με ένα πλούσιο λεξιλόγιο, απόδοση στην κοινή νεοελληνική κυπριακών λέξεων και φράσεων, με παράθεση ετυμολογίας ή σειράς λέξεων που φανερώνουν άμεσα τη στενή συγγένεια της κυπριακής διαλέκτου με τη μητέρα ελληνική γλώσσα.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου έχουν αρμοστεί με το γενικό τίτλο Λαογραφικά Ανάλεκτα, Γητειές, Αστρολογικά, Δκιαβαστικά, Ξόρκια, Λαϊκή Ιατρική και Προλήψεις για την τύχη κοριτσιών. 

Στις Γητειές – Δκιαβαστικά περιέχονται λόγια ακατανόητα, αναμιγμένα με παραφθαρμένες εκκλησιαστικές φράσεις, ιδιαίτερα από τις μεγάλες ευχές των Θεοφανείων, με μυθώδεις παρομοιώσεις ή φράσεις από το άγιον ευχέλαιο. Οι ακατανόητες δήθεν μαντικές φράσεις γέμουν ήχων που παραπέμπουν σε μαντοσύνη και εκπέμπουν τον φόβο και την πίστη στη δύναμη των φράσεων.

Στα Αστρολογικά επεξηγείται λαϊκότροπα ο ζωδιακός κύκλος, και παρατίθενται οδηγίες πώς να βρίσκει κανείς την ημέρα της σελήνης. Παρατίθενται επίσης σημάδια ανθρώπων, γεννημένων την κάθε μέρα χωριστά, αφού κάθε μέρα θεωρείται πως έχει τα χαρακτηριστικά της που μεταδίδονται και στους ανθρώπους.

Στα Δκιαβαστικά- Ξόρκια παρατίθενται διάφορες ευχές με αποσπάσματα από εκκλησιαστικά κείμενα για τη κατάπαυση ασθενειών.

Στη γενικότερη ελληνική γραμματεία, αποτέλεσμα συνδυασμού της λαϊκής σοφίας με ποικίλα παραϊατρικά και παραθρησκευτικά κείμενα φαίνεται να είναι τα Ιατροσόφια Ιωάννη Σταφιδά, συγγραφέα ή απλώς αντιγραφέα τους στα 1384 και οπωσδήποτε φορέα και συνεχιστή μιας μακρότατης παράδοσης, η οποία, διαμέσου της βυζαντινής γραμματείας, επέζησε στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό μέχρι και τα μέσα του 20^ου αιώνα.

Στο  κεφάλαιο Προλήψεις για την τύχη των κοριτσιών παρατίθενται δοξασίες για το πώς τα κορίτσια που έφτασαν σε ηλικία γάμου μπορούν να μαντέψουν ποιον θα παντρευτούν. Στο πανελλήνιο είναι γνωστός ο κλήδωνας, το αμίλητο νερό, διάφορα έθιμα σχετιζόμενα με τη λέξη κληδών. Διαβάζουμε στο Θεοδώρητο, «Κληδὼν δέ ἐστιν ἡ διὰ λόγων παρατήρησις· οἰώνισμα δὲ ἡ διὰ πτηνῶν.»

Και το μέρος αυτό του βιβλίου συμπληρώνει λεξιλόγιο στο οποίο αποδίδονται στη νεοελληνική λέξεις δυσνόητες των κειμένων που προηγήθηκαν.

Ακολουθούν γητειές σε στίχους που ανίχνευσε ο επιμελητής της έκδοσης σε διάφορα περιοδικά και είχε καταγράψει ο Νέαρχος Κληρίδης στα νεανικά του χρόνια, όταν ακόμα φοιτούσε στο Ιεροδιδασκαλείο Λάρνακας (1916)   Και εδώ πάλι ακολουθεί άλλο λεξιλόγιο.

Αγαπητοί φίλοι,

τα βιβλία του Νέαρχου Κληρίδη είναι αστείρευτες πηγές γνώσης του λαϊκού μας πολιτισμού και προπάντων αδιάψευστοι μάρτυρες της ελληνικής ζωής αυτού του τόπου. Αυτόν τον τρισχιλιόχρονο πολιτισμό υπηρέτησε ο προσφιλής δάσκαλος, και σ’ αυτόν προσφέρεται ύψιστη υπηρεσία με την επανέκδοση των έργων του. Η ένταξη του έργου του στην όλη ελληνική γραμματεία σ’ αυτό απέβλεπε, στο να καταδείξω τη σχέση του μέρους με το όλο, απόδειξη πως οι Έλληνες της Κύπρου ανήκουμε στο ευρύτερο ελληνικό έθνος, ιδέα την οποία υπηρέτησαν ο Νικόλαος Πολίτης, ο Στίλπων Κυριακίδης και ο Νέαρχος Κληρίδης, που ημέρωσε την αλεπού του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, αφιερώνοντάς της χρόνο και πολλή πολλή αγάπη, ώστε να είναι μοναδική.    Ευχαριστώ