ΡΗΝΑ ΚΑΤΣΕΛΛΗ, ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
Εν πρώτοις ευχαριστώ για την πρόσκληση και την ευκαιρία να αναγνώσω και
πάλι τα μυθιστορήματα και διηγήματα της Ρήνας Κατσελλή.
Λέγοντας Ρήνα Κατσελλή εννοεί κανείς βασικά Κερύνεια. Πλήρης ταύτιση
ανθρώπου και πόλης. Κάθε κύτταρο της συγγραφέως είναι υπερπλήρες Κερύνειας,
ώστε να ξεχειλίζει στις σελίδες των βιβλίων της. Που δεν είναι λίγα. Παρελθόν,
παρόν, μέλλον, αναδρομές στο παρελθόν που το βιώνει και αυτή και ο αναγνώστης
ως παρόν.
Δεν είναι όμως ο χρόνος μόνος. Είναι και ο τόπος. Αποτυπώνει με κάθε
λεπτομέρεια την κάθε ψηφίδα που αποτελεί τη γεωγραφία της Κερύνειας, αλλά και
την πνευματική της γεωγραφία. Τόση γνώση, τόση αγάπη.
Η Ρήνα Κατσελλή κατέγραψε τα πάντα για την Κερύνεια. Ακάματη και
παραγωγικότατη, με έρευνα και επιστημοσύνη, με συναίσθημα και φαντασία..
Αρχίζω με Τα Τετράδια της Αδελφής μου σε ημερολογιακή καταγραφή, στην Κερύνεια του 1964, όταν
οι Τούρκοι απειλούσαν με εισβολή και κατάληψη της πόλης.
Η ηρωίδα θυμάται τους
αγώνες της ΕΟΚΑ και ζει τα γεγονότα μέσα στο ξενοδοχείο στο οποίο εργάζεται. Τα
πολιτικά και πολεμικά γεγονότα συνυφαίνονται με την προσωπική και οικογενειακή
της ζωή.
Συνεχίζω με τα βυζαντινά της μυθιστορήματα και πρώτον Στην
Εφτάλοφη του καιρού της
εικονομαχίας. Με αυτό γνωρίζουμε τη ζωή στην Κωνσταντινούπολη μέσα από το βίο
και την πολιτεία του Ιωάννη Κλαππωτού, ενός ευγενούς, που έχει την ευκαιρία να
εισέρχεται στο παλάτι και να παρακολουθεί τα γεγονότα της εποχής.
Ως εικονόφιλος εξορίζεται στην Κύπρο και
συνεχίζει τη ζωή του στην Κερύνεια, Στα Βουνά της Τραμουντάνας.
Οι εσωτερικές συγκρούσεις
των ηρώων συνυπάρχουν και συλλειτουργούν με τα χρόνια στα οποία τοποθετείται η
δράση τους, χρόνια της εικονομαχίας αλλά και συνύπαρξης στην Κύπρο της λατρείας
της Αφροδίτης και του Χριστιανισμού.
Βυζαντινίζουσα γλώσσα, ο βυζαντινών βίος και πολιτισμός ζωντανεύουν στα
έργα αυτά, αφού σίγουρα προηγήθηκε μια βαθιά και πλατιά μελέτη της Ιστορίας και
της εποχής.
Μια τετραλογία για την Κερύνεια αποτελούν τα βιβλία Κερύνεια-
Ιστορική, Λαογραφική Έρευνα, «Κερύνεια Ο άνθρωπος/ Ο τόπος, Εκ Στόματος
Γερόντων και οι Τζιερυνειώτισσες.
Εκ στόματος γερόντων (1971, 1991). Το
μυθιστόρημα στηρίζεται σε πηγές προφορικές και γραπτές, βιβλία και εφημερίδες
της εποχής αγγλικά ή ελληνικά, ποιήματα και δράματα, έγγραφα, εκκλησιαστικά
βιβλία καταγραφής γεννήσεων, βαπτίσεων και θανάτων.
Περιλαμβάνει τα κεφάλαια Κερύνεια 1875, Τα Μυρώματα του Αρκαντζέλου,
1876 Το Κακόν που Ετρίτωσεν, 1877 το Σουννέττιν, 1878 Το Πάχτωμαν, (αρχίζει η
αγγλοκρατία) 1879, 1880, 1881, Στάσεις Ζωής και Δράσης, Ι,ΙΙ,ΙΙΙ, 1883 Δεν τους
Καταλαβαίνω, 1888 Το Παιδί και το Όνομα, 1894 Η Ευρετή, 1895 Ο Σιυλλόγαμος, που
θεωρώ ένα αριστούργημα, 1902 το Ναύλο για Αίγυπτο.
Είναι ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα, στο οποίο προσπαθεί να εμβαθύνει στους
χαρακτήρες και να τους συνδέσει σε όλον, όχι μόνο χρονικά και τοπικά με την
Κερύνεια ή με πρωταγωνιστικά πρόσωπα, αλλά και με θεματικά κέντρα, έστω το
κτίσιμο ενός καμπαναριού κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Ζωγραφική τόπων και ανάλυση καταστάσεων του τέλους της βαριάς και νωχελικής
ατμόσφαιρας της τουρκοκρατίας και των αρχών της υβριστικά ειρωνικής
αγγλοκρατίας στην Κερύνεια.
Οδοδείχτες του Παλιού
Καιρού- μυθιστόρημα σε μικρές ιστορίες. Στους Οδοδείχτες του
Παλιού Καιρού, με ακριβή χρονολογική ένδειξη, με ιστορικά γεγονότα των χρόνων
της αγγλοκρατίας, περί το 1930, με τα αρχιεπισκοπικά και τα ενωτικά, με την
σταδιακή ανάπτυξη της Κερύνειας, τα ήθη και έθιμα της εποχής, γυναίκες όπως η δυναμική
Ελένη η Κατσικού, η Ελένη μητέρα του
Λεοντή -αγία γυναίκα- η Ειρήνη από μικρή
παθούσα και θανούσα, η Ελένη του Λεοντή ως άλλη Αντιγόνη του Σοφοκλή, όλος ο
χορός των γυναικών με τη βιοτή του υψώνει την γυναικεία αξιοπρέπεια στο βάθρο
της.
Τζερυνιώτισσες ιστόρημα, Πρώτα Σχεδιάσματα: Προσφυγιά 1991, Τελικό
Κείμενο: Προσφυγιά, Νιόβρης 1997. Με τον τίτλο Κερυνειώτισσες, μυθιστόρημα,
δεύτερη έκδοση, αναθεωρημένη, 2018
Οι Τζερυνιώτισσες είναι κείμενο σε
πρώτο πρόσωπο γυναικών από την Κερύνεια,
της Πηγής, της Ορθοδοξίας, της Λένιας και της Μαρίας Πέτρου, στο τέλος
εμπλέκεται και η ίδια η συγγραφέας.
Πυρήνας του βιβλίου είναι ο ίδιος ο εαυτός του, η συγγραφή από τη
δημοσιογράφο Λένια βιβλίου για την Κερύνια που της αναθέτει το Δημοτικό
Συμβούλιο Κερύνειας. Προεργασία υπάρχει, υλικό που της έφεραν γείτονες από το
λεηλατημένο της σπίτι στην Κερύνεια, αλλά θέλει στο βιβλίο αυτό να απαντήσει
στο ερώτημα «τι λογής άνθρωποι είναι οι Κερυνειώτες που αντέχουν τα βάρη;»
Η πρώτη ύλη του έργου, φάκελοι,
τετράδια, συνεντεύξεις με την ίδια τη
συγγραφέα ως βουλευτή στο τέλος. Ιστορικά γεγονότα της εποχής: η δολοφονία του
Τάσου Ισαάκ και του Σολωμού Σολωμού.
Το μυθιστόρημα Τα Φτερά του Αετού διακρίνεται από την
προσπάθεια ψυχογράφησης των εφήβων μετά την τραγωδία του 1974 με καταγραφή
κύριων χαρακτηριστικών της κυπριακής κοινωνίας, του εκπαιδευτικού συστήματος
και των προβλημάτων της νεότητας.
Το έργο αποτελεί μια λεπτομερή
καταγραφή της πορείας του έρωτα δυο νέων με αρκετά σκαμπανεβάσματα και με
παράλληλες ή εναλλακτικές σκηνές παρόντος παρελθόντος.
Άλματα στο χρόνο, για να εξηγηθούν
ψυχολογικά όμοια φαινόμενα. Στο τέλος ανακαλύπτουμε πως ο πλατωνικός έρως
καθοδηγεί την συγγραφέα στην ολοκλήρωση των χαρακτήρων της ή καλύτερα ο
Ηράκλειτος, η ποίηση και η θρησκεία.
Τα φτερά του αετού συμβολίζουν τον αγώνα του ανθρώπου για ολοκλήρωση και
ελευθερία. Το θεωρώ ένα από τα καλύτερα.
Γαλάζια Φάλαινα. Το μυθιστόρημα
διακρίνεται για την αμεσότητα με τη χρήση δευτέρου προσώπου. Πολλές φορές
απευθύνεται στον αναγνώστη συν- δημιουργό.
Ήρωας, ένας ξεσπιτωμένος ‘Ελληνας Κύπριος που μοιάζει με τη γαλάζια
φάλαινα, είδος προς εξαφάνιση, γι’ αυτό
και οι σκέψεις για την τουρκική εισβολή, την κατοχή, τον φόβο επέκτασης στο υπόλοιπο
νησί, σκέψεις για ξενιτεμό, αλλά και γενικότερες για το ανθρώπινο γένος ως προς
εξαφάνιση με την καταστροφή του περιβάλλοντος.
Ποιήματα ή αντι- ποιήματα, όπως τα λέει, δένουν με τον πεζό λόγο.
Σκέψεις για τη ζωή και τον θάνατο, με ιδιαίτερο βάρος στην αναζήτηση του
εαυτού, μέσω της γραφής.
Αναφορά στην ξαδέλφη του συγγραφέα Ρήνα Κατσελλή και στο έργο της Πρόσφυγας
στον Τόπο μου , που, όπως λέει η ίδια, δέχτηκε πυρά από πολλούς και
παραποιήθηκε από την τουρκική προπαγάνδα.
Πολλά αποσπάσματα από τον Ηράκλειτο και τέλος μια αφιέρωση του Κυριάκου
Μάτση
Παράνοια, έργο που δημοσιεύτηκε ύστερα από τον θάνατό της. Ένα απόσπασμα: «Ξέρεις τι πεθυμώ να γράψω τώρα;
Λογοτεχνία…Ένα μυθιστόρημα που να μην χρειάζεται έρευνα’ να τα βγάλω όλα από τον νου μου, να βάλω
στο χαρτί τα εσώψυχά μου. Όχι για τους άλλους, μόνο για μένα. Να γράψω όλα τα
καλά, αλλά και τα κακά και τα ανάποδα, όσα με δαιμονίζουν σε αυτόν τον κόσμο.
Να καταγράψω, έστω επί ματαίω, την παράνοια του σημερινού κόσμου, που μας
οδηγεί από απληστία σε απληστία, να αλληλοσφαζόμαστε αντί να καθίσουμε να
σκεφτούμε πώς να διαχειριστούμε τον πλανήτη μας λογικά, παρά να τον
καταστρέφουμε.»
Μη γένοιτο Ένα τρομακτικό στη
σύλληψη μυθιστόρημα, σημειώσεις ημερολογίου ενός κυπρίου που προβιώνει την
κατάληψη όλης της Κύπρου από τα τουρκικά στρατεύματα. Επιστρέφει όμως ο ίδιος,
βρίσκει τη θυγατέρα του στην Κύπρο να εκτελεί χρέη νοσοκόμας, ζει την
καταστροφή του τόπου και ξεψυχά στο νοσοκομείο.
Τον έθαψαν στο νεκροταφείο του χωριού του, στον Καραβά. Το μήνυμα της «νουβέλας ιστορικής φαντασίας», είναι πως ένας Κύπριος
δεν έχει νόημα να ζει στο εξωτερικό, όντας Κύπριος.
***
Γενικά χαρακτηριστικά του έργου της Ρήνας Κατσελλή
Ήδη από το πρώτο της έργο προβάλλει μια συγγραφέας ταλαντούχα, που άνετα
υφαίνει το λόγο της με ενδοσκόπηση και φιλοσοφική διάθεση.
Η αγάπη στον τόπο και η γνώση του βαθιά και πλατιά. Η ιστορία και συνέχεια από αρχαίων χρόνων ως τις
μέρες μας αποτελεί κύρια γραμμή πολλών έργων της.
Τα ιστορικά μυθιστορήματά της με την καταγραφή σημαντικών γεγονότων
καθίστανται ζωντανή ιστορική πηγή. Από την άλλη, κατορθώνει να ανέρχεται πάνω
από το σύγχρονο, εισχωρεί στο πνεύμα της εποχής, των μεγάλων δυνάμεων, του ΟΗΕ,
Σαντανωμένα Έθνη, όπως τα αποκαλεί. Διαβλέπει τους κινδύνους από την τουρκική
προπαγάνδα, ενώ ο μεγαλύτερος φόβος είναι ο τουρκικός στρατός, οι αγγλικές
βάσεις, όλος ο εξοπλισμός που υπάρχει μέσα και γύρω από την Κύπρο.
Έστω κι αν γράφει για άλλες περιόδους, για παράδειγμα το Βυζάντιο,
υποβόσκουν στοιχεία προφητικά για την εισβολή του 74. Διαβάζοντας κανείς τα των Σαρακηνών στα βυζαντινά
της, παρακολουθεί πίσω από τις
γραμμές σκηνές της τουρκικής εισβολής του 74.
Το γενικότερο πνεύμα που διαπερνά τα βιβλία της είναι η ελληνικότητα του τόπου από
αρχαιοτάτων χρόνων, άσχετα από τους κατακτητές. Σημασία έχει το βάθος της
ψυχής, τα ήθη και έθιμα, η γλώσσα και η θρησκεία. Οι θρύλοι από αλώσεως της
Πόλης.
Δραματικά και τραγικά στοιχεία, συγκρούσεις στην ψυχή των ανθρώπων, το δίκαιο της πολιτείας
και η συνείδηση του ανθρώπου, ως εις την Αντιγόνη του Σοφοκλέους.
Μεγάλη της αγάπη η χριστιανική ζωή και προπάντων η βυζαντινή μουσική με
τους ψαλμούς της. Η χριστιανική τριάδα του τραγικού μπορεί να συνοψιστεί κατ’ αυτήν στο “αμαρτία- μετάνοια- συγχώρεση”.
Με κάθε έργο της υποβάλλει μια θέση κι έναν τρόπο ζωής μετά την τουρκική
εισβολή και την καταστροφή της ελληνικής και χριστιανικής Κερύνειας, κι αυτός
δεν είναι μόνο η πίστη στην επάνοδο στα
πατρογονικά χώματα, αλλά και η ανάγκη για υπομονή και προσπάθεια για ειρηνική
συμβίωση.
Η γραφή της, συνειρμική ως επί το πλείστον, αφήνει να διαφανεί ένας
ανήσυχος άνθρωπος, με τις βασικές κλασικές ηθικές και κοινωνικές αξίες, που
παρακολουθεί το νεότερο κόσμο και τις εξελίξεις του αποδεχόμενη καταστάσεις,
γιατί αυτή είναι η θεώρησή της της βιογραφίας ή του ιστορήματος: η
αντικειμενική, ρεαλιστική περιγραφή προσώπων ή πραγμάτων και η ακριβής αφήγηση φαινομένων και γιγνομένων, πράγμα
που εξηγεί και την αθυροστομία που
παρατηρείται σε ορισμένα σημεία σχετικά με την ερωτική ζωή των ηρωίδων της.
Η Κατσελλή έχει ιδιαίτερη κλίση στο να διεισδύει στην ψυχολογία και στις
σκέψεις των ηρώων της μεταφέροντάς τα σε πρωτοπρόσωπη γραφή, έχει όμως και τη
δύναμη της φαντασίας να μπορεί να συλλαμβάνει ό, τι φοβάται ο κάθε
Κύπριος, την κατάληψη όλου του νησιού από τους Τούρκους.
Ένα κύριο θέμα που πρέπει να μελετηθεί είναι η θέση της γυναίκας στη
δημιουργία της Ρήνας Κατσελλή. Αφορμή μου δίνει το μυθιστόρημα σε μικρές
ιστορίες Οδοδείχτες του Παλιού Καιρού.
Παρόλο που ο ανδρικός πληθυσμός παίζει το ρόλο του, ο γυναικείος είναι
θαυμαστός για την αξιοπρέπεια και τα διδάγματα προς τον ανδρικό πληθυσμό.
Μεγάλη ηρωίδα στα Φτερά του Αετού η Μυροφόρα, παρόλα τα
δεκαέξι της χρόνια. Οι Κερυνιώτισσες Πηγή, Ορθοδοξία,
Μαρία Πέτρου, η δημοσιογράφος Ελένη Ερωτοκρίτου και η Ρήνα αλλά και όλες οι
γυναικείες μορφές των έργων της: πόσο της
Ρήνας Κατσελλή εμπεριέχουν, πόσο της ζωής, των σκέψεων και της κοσμοθεωρίας της βρίσκουμε στην επιφάνεια ή
και στο βάθος τους;
Με αφορμή τις Κερυνιώτισσες
σημειώνουμε πως η άμεση γνωριμία της Ρήνας Κατσελλή με την πολιτική ζωή του
τόπου –διετέλεσε βουλευτής- την έχει εμπλουτίσει σε περιστατικά ζωής και πείρα,
ώστε να μπορεί όχι μόνο να παραθέτει γεγονότα αλλά και να κρίνει αυστηρά με
καθαρό νου τις δολοπλοκίες. Η θητεία της μάλιστα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο την
εφοδίασε με στοιχεία για κατανόηση της θέσης της Κύπρου στην Ευρώπη και στο
παγκόσμιο.
Επειδή είναι ταλαντούχα και εργάζεται και ζει με μεράκι, η πνευματική και
καλλιτεχνική ζωή υπεισέρχεται στις σελίδες της είτε με προσωπική της ποιητική
δημιουργία είτε με συγκεκριμένα λαμπρά αποσπάσματα από σελίδες άλλων σε πεζό ή
ποιητικό λόγο.
Όσο περισσότερο διαβάζει κανείς έργα της Ρήνας Κατσελλή τόσο συνειδητοποιεί
τον συγγραφικό της αγώνα, τους προβληματισμούς και πειραματισμούς στη δόμηση
των έργων της. Σαν ψηφίδες, η καθεμία το χρώμα και την υφή της, οι παράγραφοι
συντίθενται, για να οδηγήσουν εκεί που η συγγραφέας σκοπεύει. Τα άσχετα
γίνονται σχετικά, η αρμονία του Ηρακλείτου.
Ένας άλλος μεγάλος αγώνας η εμβάθυνση εις εαυτόν, και η πίστη πως η γλώσσα οδηγεί
στα βάθη του είναι. Και βεβαίως παντού ξεπετάγεται η προσφυγιά και η παθούσα
νήσος.
Γλώσσα του έργου της, η πανελλήνια δημοτική με στοιχεία της καθημερινής
κυπριακής διαλέκτου των πόλεων, ένα κράμα ευανάγνωστο και καταληπτό και από
Έλληνες της Κύπρου και από τους όπου γης Έλληνες, γλώσσα που εξαρτάται πάντα
από τον τόπο, τον χρόνο, το θέμα της, για παράδειγμα ο εμπλουτισμός της με βυζαντινές αλλά τόσο
συγγενείς με την κυπριακή, επιβιώσασες λέξεις φράσεις.
Πάντα όμως ελεύθερη στην κρίση και στο λόγο της, μιλά ξεκάθαρα, χωρίς να φοβάται τίποτε και κανέναν.
Η συγγραφέας βρισκόταν σε συνεχή εξέλιξη, γι’ αυτό και κανένα έργο δεν
θεωρούσε τελειωμένο. Απόπειρες πάντα έκανε να ξαναγράψει βιβλία της. Η συνήθης ερώτησή της ήταν: “τι παρατηρείς στο έργο μου που πρέπει να βελτιωθεί; Κρίνε αυστηρά. Θέλω να γίνομαι καλύτερη.”
Τη συγγραφέα προβληματίζει επίσης –γενικά- η εμφάνιση της γραφής, ο τρόπος
γραφής των διφθόγγων και ο τονισμός, πειραματισμούς από τους οποίους διέρχεται
και ποτέ δεν σταματά.
Εκδοτικά τα έργα της φρόντιζε η ίδια με ευαισθησία και καλλιτεχνικό αισθητήριο, με πολύ μεράκι. Εκδόσεις
Χρυσοπολίτισσα.
***
Ο Χρόνος απαιτεί να αναφερθώ μόνο στους τίτλους των βιβλίων διηγημάτων της. Ψήγματα Ανατροπών- Ψήγματα Ανατροπών
β και Ψήγματα Ανατροπών γ.
Λέγοντας ανατροπές εννοούμε ό τι οι αρχαίοι στην τραγωδία ονόμαζαν
περιπέτεια, την μεταβολή των πραττομένων εις το εναντίον. Η μεγάλη ανατροπή για
τον τόπο έγινε τον Ιούλιο του 1974 με συνακόλουθα ψήγματα, αποξέσματα,
ρινίσματα, όσα πρόλαβε να καταγράψει η ακαταπόνητη
Ρήνα.
ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ: « ΡΗΝΑ ΚΑΤΣΕΛΛΗ: Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΚΕΡΥΝΕΙΑΣ»
Μέσα από τα βιβλία διηγημάτων της ζούμε το τραγικό των Κερυνειωτών. Το
γενικότερο περιεχόμενο των διηγημάτων αποτελεί ένα κερυνειώτικο σύμπαν, ολοκληρωμένο, σφαιρικό, που περιλαμβάνει τα
πάντα.
Στα περισσότερα διηγήματα δεν υπάρχει απλή ευθύγραμμη αφήγηση, αλλά, με την
επιβράδυνση δίνεται ευκαιρία στη συγγραφέα να φωτίσει τους ήρωές της με εγκιβωτισμένες ιστορίες, με αναδρομή στο
παρελθόν, σχεδιασμό του μέλλοντος, ή περιγραφές.
Μια μόνο αναφορά:
Επιθεώρηση σπιτιού Παράθεμα: Ρήνας Κατσελλή, Πρόσφυγας στον τόπο μου, σελ. 45. Όλο και
περισσότερο σκέφτουμαι τη βαλίτσα με τα ημερολόγια και τα άλλα πολύτιμα για
μένα χαρτιά που άφησα πίσω. Γιατί; Δεν έπρεπε. Φυσικά τόσος κόσμος χάνεται και
εγώ σκέφτουμαι λίγα κουρελόχαρτα. Αν όμως χαθούν, θα πληγωθώ αφάνταστα. Θα
πρέπει να λογαριάζουμαι κι εγώ από τους βαριά τραυματισμένους, ίσως
ακρωτηριασμένους πνευματικά.
Κυρίες και κύριοι,
Το 1974 με αφορμή το πραξικόπημα η Τουρκία εισέβαλε στο νησί και κατέλαβε
την Κερύνεια. Αυτή όμως δεν χάθηκε, γιατί η Ρήνα Κατσελλή μας χάρισε την
Κερύνεια τη δεύτερη, του επάνω κόσμου.
Ευχαριστώ
